Ἐπιστολὴ πρὸς Βούλγαρον Ἡγεμόνα
…Ὁ Βόρις κατὰ τὴν βάπτισί του ἐπῆρε τὸ ὄνομα Μιχαὴλ καὶ ὁ Φώτιος τοῦ ἔστειλε ὑπὸ τύπον ἐπιστολῆς αὐτὸ τὸ Παραινετικὸ δοκίμιο. Τὸν προσφωνεῖ μὲ λόγια ποὺ δείχνουν ὅλη τὴν πατρικὴ φροντίδα, «περιφανέστατε καὶ ἠγαπημένε υἱὲ ἡμῶν». Καὶ ποὺ ἐπιβεβαιώνουν τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ πνευματικὴ γέννησις εἶναι καρπὸς τῶν ἐνεργειῶν τοῦ πατριάρχη, «τῶν ἐμῶν πνευματικῶν ὠδίνων εὐγενὲς καὶ γνήσιον γέννημα».
Ὅπως συμβαίνει μὲ ὅλα τὰ παραινετικὰ δοκίμια, καὶ ἰδιαίτερα τὰ κατηχητικά, ἔτσι κι’ αὐτὸ τὸ δοκίμιο, ἐκτὸς τοῦ προλόγου καὶ τοῦ ἐπιλόγου (παραγρ. 1-3 καὶ 132-134 κατὰ τὴν ἀρίθμησί μας) ἁπλώνεται σὲ δυὸ τμήματα, τὸ θεωρητικὸ καὶ τὸ πρακτικό, ἢ ἀλλοιῶς τὸ θεολογικὸ (4-36) καὶ τὸ ἠθικὸ (37-131).
Τὸ θεολογικὸ μέρος καλύπτεται ἀπὸ τὴν παράθεσι τοῦ συμβόλου τῆς πίστεως, τὴν ἔκθεσι περὶ τῶν ἑπτὰ οἰκουμενικῶν συνόδων καὶ τὴν προτροπὴ γιὰ τὴν τήρησι τοῦ κανόνος τῆς εὐσέβειας καὶ ὀρθοδοξίας. Μέσα ἀπὸ τὶς λιτὲς καὶ ἁδρὲς γραμμὲς αὐτῆς τῆς διαπραγματεύσεως ἐξαίρεται πρῶτα τὸ τριαδολογικὸ δόγμα καὶ διαφαίνεται ἡ πεποίθησις ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι συγχρόνως κάτι σταθερὸ καὶ δυναμικό.
…
Ἔρχεται ἔπειτα τὸ δόγμα περὶ τῶν δύο φύσεων τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Λόγου τοῦ Θεοῦ.
…
Τέλος ἔρχεται τὸ δόγμα περὶ τῆς εἰκόνος, στὸ ὁποῖο ὁ Φώτιος δίνει μεγαλύτερη ἔκτασι, ἀφοῦ μάλιστα εἶχε καὶ ὁ ἴδιος ἐμπλακῆ στὶς σχετικὲς συγκρούσεις κατὰ τὴν νεότητά του.
…
Τὸ ἠθικὸ τμῆμα τοῦ δοκιμίου εἶναι συντεταγμένο κατὰ τὸ γνωμολογικὸ εἶδος σὲ σύντομες ἀποφθεγματικὲς κι’ ἐντυπωσιακὲς προτάσεις. Ἐπωφελούμενος ἀπὸ τὴν σχετικὴ γραμματεία τῆς κλασικῆς καὶ χριστιανικῆς ἀρχαιότητος, ἰδίως ἀπὸ τὸν Ἰσοκράτη, ὁ Φώτιος δίνει μιὰ εἰκόνα τοῦ ἡγεμόνος, πλημμυρισμένη ἀπὸ ἀγάπη καὶ ὑπευθυνότητα:
– «Κυβέρνα τοὺς ὑπηκόους, στηριζόμενος ὄχι στὴ βία ἀλλὰ στὴν ἀγάπη τῶν ἀρχομένων διότι ἡ ἀγάπη εἶναι μεγαλύτερο καὶ ἀσφαλέστερο βάθρο γιὰ τὴν ἐξουσία παρὰ ὁ φόβος».
– «Μόνο ἂν κυβερνᾶ κανεὶς τὸν ἑαυτὸ του μπορεῖ νὰ πιστεύη ὅτι κυβερνᾶ ἀληθινὰ καὶ τοὺς ὑπηκόους».
– «Τὶς εὐεργεσίες ποὺ δέχεσαι, νὰ τὶς θυμᾶσαι παντοτινά• τὶς εὐεργεσίες ποὺ κάμεις, νὰ τὶς ξεχνᾶς γρήγορα».
Τὸ δοκίμιο αὐτὸ τοῦ Φωτίου, προβάλλοντας ἀπὸ τὸ ἕνα μέρος τὴν Χριστιανικὴ πίστι καὶ ἀπὸ τὸ ἄλλο τὸν ἑλληνικὸ λόγο, τὰ δύο στοιχεῖα ποὺ ἀπετέλεσαν τὰ θεμέλια τῆς ἀγωγῆς αὐτοῦ τοῦ ἰδίου, προσφέρει τὸ πενταστάλαγμα αὐτοῦ ποὺ μπορεῖ νὰ ὀνομασθῆ ἑλληνοχριστιανικὸς πολιτισμός, ὅπως τὸν διεμόρφωσαν καὶ τὸν ἀντιλήφθηκαν οἱ Ἕλληνες στὶς μεγάλες ὧρες τοῦ βυζαντινοῦ μεγαλείου καὶ στοὺς πονεμένους αἰῶνες τῆς αἰχμαλωσίας ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανούς.
Τὸ δοκίμιο μεταφράσθηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὴν παλαιοσλαβικὴ γλώσσα κι ἀργότερα στὴ βουλγαρική, τὴν ρωσσικὴ καὶ ἄλλες νεώτερες γλῶσσες.
Μπορεῖ αὐτὲς οἱ παραινέσεις, νὰ μὴ ἐφαρμόσθηκαν σὲ ὅλη τους τὴν ἔκτασι ἀπὸ ὁποιονδήποτε ἡγεμόνα, ἀλλὰ σὲ γενικὲς γραμμὲς συνετέλεσαν στὴν ἡμέρωσι καὶ τὴν ἠθικὴ ἀφύπνιση τῶν λαῶν γιὰ τοὺς ὁποίους προορίζονταν.
(Αποσπάσματα από την Εισαγωγή, Παν. Χ. Χρήστου, Περιοδικό “Εποπτεία”, Φεβ. 1992)
Ἐπιστολὴ πρὸς Βούλγαρον Ἡγεμόνα
Φώτιος ὁ Μέγας
Προσευχὴκαὶλατρεία
38. Ἐσὺπάντωςπρόσεξεἐπιμελῶς, γιὰνὰμὴεἶσαιμόνοἀκροατής, ἀλλὰκαὶἐκτελεστὴςτῶνκαλῶνκαὶἀξιέπαινωνπράξεων. Καὶσ‘ αὐτὸτὸμέροςθὰἀρχίσωμεἀπὸτὰθεῖα. ἩπροσευχὴλοιπὸνσυνάπτεικαὶἐξοικειώνειμὲτὸνΘεό, διότιεἶναιἔνθεοςσυνομιλίακαὶσυνάφειανοερὰμὲτὸκάλλιστοκαὶπολυτιμότατοὅλωντῶνἀγαθῶν, ἀπὸτὸὁποῖοπροέρχεταικάθεοὐσίωσιςκαὶσυντήρησις, κάθεπρόνοιακαὶχορηγίαἀγαθῶν, κάθετελειότηςκαὶκάθαρσιςπαθῶν. Ὥστεκαὶκανέναἄλλοκέρδοςνὰμὴἀπέρρεεἀπὸτὴνπροσευχή, θὰἀρκοῦσεκαὶαὐτὸμόνοτουγιὰτοὺςφιλόθεουςκαὶτοὺςφιλοθεάμονεςτοῦἀγαθοῦἀντὶκάθεἄλληςεὐφροσύνης, καὶκάθεμακαριότηταςκαὶεὐτυχίαςστὸνβίο. Ὅτανπάλιλαμβάνωμεδι‘ αὐτῆςκαὶἄφεσιἁμαρτιῶνκαὶἐξασφαλίζωμετὶςἀγαθοειδεῖςκαὶτελειοποιοὺςδωρεὲςμὲτὰἄλλααἰτήματα, ὅσασυμφέρουν, καὶγινώμαστεἄξιοιν‘ ἀνταμείβωμετὸνεὐεργέτημὲτὴνεὐχαριστίαμαςγιὰτὶςἀνέκφραστεςπράξειςκαὶδωρεέςτουπρὸςἐμᾶς, καὶμάλιστανὰτοῦπροσφέρωμεσὰνἀπαρχὲςτῆςνοερᾶςμαςδοξολογίαςκαὶλογικῆςοὐσιώσεωςτὶςκινήσειςτοῦνοῦκαὶτὶςδοξολογίεςκατ‘ αὐτὴντὴνπροσευχή• ὅτανλοιπὸνστὴνπροσευχὴσυμπεριλαμβάνωνταιτόσοπολλὰκαὶμεγάλα, πῶςδὲνχρειάζεταινὰἐπιδιδώμαστεσ‘ αὐτὴνπρόθυμα, νὰτὴνἀγαποῦμεκαὶν‘ ἀσχολούμαστεμὲαὐτήν;
39. Ἐσὺλοιπὸννὰπροσεύχεσαιδιαπαντὸςμὲεὐχὲςκατ‘ ἰδὶανκαὶμόνοςσουπρὸςτὸνΘεό, ἀλλὰνὰπροσεύχεσαικαὶμαζὶμὲτὸπλῆθοςκαὶφανερά. Καὶμὲτὰδύοεἴδη, ὅταντελοῦνταιθεοφιλῶςεἶναιδυνατὸν‘ ἀποδίδεταιἡεὐσέβεια• ὅσοδὲτὸπρῶτοὑπερτερεῖσὲκαθαρότηταδιανοίας, τόσοτὸδεύτεροπροσκαλεῖσὲμίμησιὅσουςβλέπουν. Τὸἕνασυντελεῖσὲπροσωπικὸκέρδος, τὸἄλλοὠφελεῖκαὶτοὺςἄλλους, τῶνὁποίωνἡσωτηρίακαὶπροκοπὴεἶναιπάλιμεγάλημαρτυρίατῆςἀρετῆςτοῦἄρχοντος.
40. ΝὰοἰκοδομῆςναοὺςστὸὄνοματοῦΘεοῦκαὶτῶνἁγίωντουσύμφωναμὲτὰἐκκλησιαστικὰθέσμια, καὶσυνήθιζετὸνλαὸνὰἐκκλησιάζεταισ‘ αὐτούς, ὥστεἐξιλεώνονταςἀπὸκοινοῦτὸθεῖοκαὶπροσφέρονταςκοινὴδοξολογία, νὰὁδηγοῦνταισὲκοινὴὁμόνοιακαὶνὰκερδίζουνκοινὴσωτηρίακαὶὠφέλεια.
41. Οἱθυσίεςτῆςἱερᾶςλατρείαςμαςεἶναιἀνατεθειμένεςστοὺςἱερεῖς• ἂνὑπηρετῆςσ‘ αὐτοὺςκαὶπροσφέρηςπροθύμως, διὰμέσουαὐτῶνθ‘ ἀπολαύσηςπολλὴνεὐεργεσίακαὶχάρι. Θὰ μποροῦσες μάλιστα καὶ σύ, ἂν θέλης νὰ παρουσίασης μόνος σου ἕνα κάλλιστο καὶ ἀγαπητότατο θῦμα στὸ Θεό, προσφέροντάς του καθαρὸν βίον καὶ ὀρθότητα διανοίας.
Μελέτη
42. Κι’ ἐπειδὴ γνωρίζεις πόσο πολὺ συμβάλλει στὴν διακυβέρνησι τῶν κοινῶν ἡ δύναμις καὶ ταχύτης τῆς διανοίας, νὰ μὴ παραλείπης καὶ αὐτὴν τὴ φροντίδα. Βέβαια εἶναι ἀδύνατο νὰ γίνη ἀγχίνους αὐτὸς ποὺ δὲν ἔχει ἐκ φύσεως αὐτὸ τὸ προσὸν• ἡ μελέτη ὅμως καὶ ἡ πεῖρα τῶν πραγμάτων, ποὺ καθιστοῦν τὴ γνῶσι εὔκολη, πολλὲς φορὲς στὴν πρᾶξι ἀποδεικνύουν τὸν γυμνασμένο ὀξύτερο ἀπὸ ἐκείνους ποὺ ἔχουν αὐτὴν τὴν ἱκανότητα ἐκ φύσεως. Γι’ αὐτὸ πρέπει ν’ ἀσκοῦμε τὴ φρόνησι σὲ ὅλο μας τὸν βίο• κι’ αὐτὴ ἔρχεται μὲ τὴν μελέτη καὶ τὴν ἀνάμνησι πράξεων τῶν πρεσβυτέρων, μὲ τὴν συνομιλία καὶ συναναστροφὴ τῶν φρονίμων ἀνδρῶν ποὺ ὑπάρχουν(34) καὶ μὲ τὴν ἐμπειρία τῶν πρακτέων του βίου. Διότι ἡ πρᾶξίς, ποὺ ἀντλεῖ τὴν δύναμι ἀπὸ τὴν μίμησι καὶ τὴ βουλὴ καὶ τὸν χειρισμό, ἂν δὲν ἀντιπράττη ἡ ἀπὸ ἄνω πνοή, καταλήγει σὲ τέλος συμφέρον.
Ἐμφάνισιςτοῦἄρχοντος
43. Νὰμὴπεριφρονῆςοὔτεἀκόμητὶςσχετικὲςμὲτὸσῶμασυνήθειεςκαὶἐμφανίσειςκαὶκινήσειςμὲτὴνἰδέαὅτιεἶναιτάχαεὐτελῆπράγματα• διότιἡκαλὴεὐταξίακαὶκατάστασιςκαὶσ‘ αὐτὰδὲνθεωρεῖταινὰεἶναιμικρὸδεῖγμαφρονήσεωςκαὶὅσοιἀπὸτοὺςἀνθρώπουςδὲνεἶναιἱκανοὶνὰἀντιληφθοῦνεὔκολατὴνδύναμικαὶτὸκάλλοςποὺεἶναιμέσαστὴνψυχή, αὐτοὶγίνονταιἐρασταὶκαὶἐπαινετὲςκαὶτῶνἀδήλωνπροσόντωνκαθοδηγούμενοιἀπὸτὰἐξωτερικὰθεάματα. Γι‘ αὐτὸὁἄρχωνπρέπεινὰφαίνεταικόσμιοςκαὶσεμνὸςκαὶμὲτὴνἐμφάνισιτοῦπροσώπου, τὴνπεριποίησιτῆςκόμης, καὶτὴνἐνδυμασίαποὺφορεῖ, χωρὶςνὰπροχωρῆπρὸςτὸμαλθακὸκαὶἒξαλλοὕφοςοὔτεπάλινὰκατεβαίνηπρὸςτὸἀτημέλητοκαὶράθυμο• διότικαὶτὸἕνακαὶτὸἄλλοεἶναιξένοπρὸςτὴδιαγωγὴτοῦἄρχοντος. Χρειάζεταιἐπίσηςὁἄρχωνκαὶβάδισμαεὔτακτοποὺοὔτεἀσχημίζειτὴνκίνησιπρὸςτὸθηλυπρεπὲςκαὶτὸἔκλυτοοὔτετὴνστρέφειπρὸςτὸἀπότομοκαὶταραγμένοκαὶἀνώμαλο. Καὶγενικὰκάθεκίνησιςἂςστολίζεταιμὲτὴντάξι.
44. Πρέπειἐπίσηςνὰπροσέχηκανεὶςκαὶτὴνταχύτηταστὰλόγια• διότι, ἂνἡταχυλογίαδὲνεἶναιἴσωςκάτιτὸεὐκαταφρόνητοκαὶἀσήμαντοστὰρητορικὰδιαγωνίσματα, ἀλλὰστὶςδημηγορίεςεἶναικάτιτὸἀνόητοκαὶἐπιζήμιο• στὰπροστάγματαδέ, καὶμάλιστατὰπολιτικὰκαὶδημόσια, εἶναικάτιεὐτελὲςκαὶταπεινό. Γιὰνὰἐκφρασθῶδὲἀκριβέστερα, ἡταχύτηςστὴνπράξικαὶτὰλόγιακαὶτὶςκινήσεις, συνοδευόμενηἀπὸεὐταξία, ἀναδεικνύειτὸνκάτοχοσὲθεῖοκαὶὑπερφυὲςπρόσωπο, ἀλλὰεἶναικάτισπάνιοκαὶεἶναιπολὺδύσκολονὰσυμπέσουνὅλαμαζί• ἡσυμμετρίαὅμωςσ‘ αὐτὰμαζὶμὲτὴνεὐταξίαεἶναικάτισεμνὸκαὶἀξιοθαύμαστοκαὶἀξιοπρεπές, καὶμαζὶμὲτὴνεὐλάβειακαθιστᾶτὸνἄνθρωποἐπιθυμητὸνὰβλέπεταικαὶκαταλληλότερονὰἐξουσιάζη. Ἡ δὲ ταχύτης μαζὶ μὲ τὴν ἀταξία εἶναι κάτι παραπληγικὸ καὶ μανιακό• μερικὲς φορὲς κατορθώνει μεγάλα, συχνότερα ὅμως ἀποτυγχάνει φοβερά. Ἡ δὲ βραδύτης συνοδευόμενη ἀπὸ ἀταξία εἶναι κάτι νωθρὸ καὶ ἠλίθιο, χάνει μερικὲς φορὲς σὲ μεγάλα θέματα, κατορθώνει δὲ ἐλάχιστα, καὶ μάλιστα πολὺ ταπεινὰ κατορθώματα, ἀνάλογα μόνο πρὸς τὶς ἄλλες πράξεις ἐκείνου.
45. Τὸ ξέσπασμα σὲ γέλοια ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἀσχήμια ποὺ ἐπιφέρει στὸ πρόσωπο ἀποτελεῖ καὶ προσβολὴ τῆς ἀξιοπρέπειας τοῦ ἤθους.(35)
46. Καὶἡἀκοὴκαὶἡγλώσσαπρέπεινὰἀπέχουνἀπὸκάθεαἰσχρολογία. Διότι ὅσα εὐχαριστεῖται κανεὶς ν’ ἀκούη, αὐτὰ δὲν ἐντρέπεται καὶ νὰ τὰ λέγη• ὅσα πάλι δὲν ἐντρέπεται κανεὶς νὰ λέγη, ὅτι δὲν θὰ ἐντραπῆ καὶ νὰ τὰ πράξη, τὸ ἀποδεικνύει ὁ ἴδιος ἐντυπωσιακά. Γενικὰ μάλιστα πρέπει νὰ φυλάγεσαι μὴ ξεφύγη ἡ γλώσσα σου• διότι πολλὲς φορὲς λαθεύοντας κανεὶς σὲ μία μικρὴ λέξι προκάλεσε μεγάλη ζημιά, πετώντας ἀκόμη καὶ τοὺς τελευταίους κύβους γιὰ τὴ ζωή.
47. Ἔχε τ’ αὐτιά σου στοὺς μὲν ἀδικουμένους ἀνοικτά, πρὸς δὲ τὶς δικαιολογίες καὶ πιθανολογίες τῶν ἀδικούντων κλειστά.
48. Ν‘ ἀποστρέφεσαιτὰφιλοκατήγορακαὶσυκοφαντικὰχείλη• διότιαὐτὰπολλὲςφορὲςἐξερέθισανκαὶπαιδιὰἐναντίονπατέρωνκαὶπατέρεςἐναντίονπαιδιῶν, διέσπασανἀνδρόγυνακιἐξεσήκωσανσυγγενεῖςἐναντίονἀλλήλων• καὶτίλέγωμόνοαὐτά; ἀκόμακαὶὁλόκληρεςπόλειςκαὶοἰκισμοὺςἀπέτρεψεμιὰφωνὴσυκοφάντη.
Ἡφιλία
49. Νὰμὴεἶσαιγρήγοροςστὴσύναψιφιλίας• ὅτανὅμωςσυνάψηςδεσμό, νὰτὸνδιατηρῆςἄλυτομὲκάθετρόπο,(36) σηκώνονταςὅλοτὸβάροςτοῦσυνανθρώπου, μὲτὴνπροϋπόθεσιὅτιδὲνἐπιφέρεικίνδυνοστὴνψυχή. Διότιοἱδιαστάσειςπρὸςτοὺςφίλουςἐκφαυλίζουνὅλητὴνπροαίρεσιτῶνἀνθρώπωνκαὶὑποβάλλουνὄχιμόνοτὸνὑπαίτιοἀλλὰκαὶτὸνἀναίτιοστὴνἴδιαὑπόνοια. Φίλουςνὰκάμηςἐκείνους, οἱὁποῖοιδιατηροῦνπαντοτινὰἄδολητὴνφιλίαπρὸςτοὺςἄλλουςκαὶμήτεὅτανεὐημεροῦσαντοὺςἐφθόνησανμήτεὅτανδυστυχοῦσαντοὺςπαραμέλησαν. Πράγματιπολλοὶἐβοήθησανκιἐπόνεσαντοὺςφίλουςὅτανεὑρίσκοντανσὲδυστυχία, ἀλλὰὅτανἦσανεὐτυχεῖςδὲνἐβάσταξαντὴνεὐημερίατους• ἔτσιαὐτοὺςποὺδὲντοὺςἤλεγξεὁκαιρὸςτῆςσυμπαθείας, τοὺςἐξεσκέπασετὸπάθοςτοῦφθόνου. Ν‘ ἀποκτᾶςλοιπὸνφίλουςὄχιτοὺςφαύλουςἀλλὰτοὺςἀρίστους• διότιτὰἤθητῶνφίλωνκρίνονταισυνήθωςἀπὸτὴνποιότητατῶνφιλουμένων(37) διὰτῶνἐντίμωνφίλωνεὔκολαἐπαναφέρεταικανεὶςκαὶὅτανπαραπέση, οἱφαῦλοιὅμωςφθείρουνκαὶτὴνὑπάρχουσακαλοκαγαθία• οἱπρῶτοικαλύπτονταςοἱἴδιοιτὴνἔλλειψιτῶνφίλωνστὴνἀρετὴτὴνκάμουννὰφαίνεταιἀνελλιπής, ἐνῶἡσυναναστροφὴμὲτοὺςφαύλουςκαθιστὰνόθοκαὶὅ,τιὑπόλοιποἀρετῆςὑπάρχει.
50. Νὰμὴζητῆςν‘ ἀκούηςτὰεὐχάρισταἀπὸτοὺςφίλους, ἀλλὰμᾶλλοντὰἀληθινά. Διότι, ἂνδὲνπρέπεινὰπιστεύσωμεστοὺςἐχθροὺςἀκόμηκαὶὅτανλέγουντὴνἀλήθεια, ἀπὸτοὺςφίλουςδὲἔχειφθαρεῖἡἀλήθειακαὶζητοῦνκιἐκεῖνοινὰλέγωνταιτὰεὐχάριστα, ἀπὸποῦἀλλοῦθὰπροέλθηγιὰμᾶςἡγνῶσιςτῆςἀληθείαςκαὶἡδιόρθωσιςτῶντυχὸνἀνοσίωνλόγωνκαὶπράξεώνμας; Γι’ αὐτὸ νὰ θεωρῆς σπουδαῖο πράγμα τὸ νὰ διαφέρουν οἱ φίλοι τῶν κολάκων. Οἱ μὲν κόλακες, ἐπαινώντας σε κατὰ πρόσωπο, καὶ σένα τὸν ἴδιο δὲν ἀφήνουν νὰ λάβης συναίσθησι τῶν σφαλμάτων ποὺ φυσικὰ διαπράττεις καὶ μεγαλύτερα τὰ καθιστοῦν μὲ τὶς διαβολὲς πρὸς τοὺς ἄλλους• οἱ φίλοι ὅμως μὲ τὸν φιλικὸ ἔλεγχο καὶ σένα τὸν ἴδιο ἐνισχύουν περισσότερο, ὥστε ν’ ἀντιληφθῆς τὴν παρανομία, καί, ἂν χρειασθῆ νὰ λεχθῆ κάτι καὶ πρὸς τοὺς ἔξω, τότε ἀντὶ κατηγορίας εὑρίσκουν ἀπολογία γιὰ τὴν πράξι. Ὅσο λοιπὸν διαφέρει ἡ ἄσκησις τῆς ἀρετῆς ἀπὸ τὴν προκοπὴ στὴν κακία καὶ τὸ νὰ διαλύη κανεὶς τὶς διαβολὲς ἀπὸ τὸ νὰ διαβάλλη στοὺς ὑπηκόους, τόσο πρέπει καὶ σὺ νὰ προτιμᾶς τοὺς φίλους ἀπὸ τοὺς κόλακες.(38)
51. Ὅσα ἀπὸ τὰ μυστικὰ αὐξάνουν τὴν ἀρετή σου, νὰ τὰ γνωστοποιῆς στοὺς φίλους• ὅσα ὅμως ἐκφαυλίζουν τὴ γνώμη, αὐτὰ οὔτε ὁ ἴδιος νὰ τὰ ἐκτελῆς οὔτε στοὺς φίλους νὰ τὰ διαβιβάζης.(39) Αὐτὸ εἶναι ἄριστο καὶ χωρὶς ἄλλη αἰτιολογία• πλὴν ὅμως, ὅταν ἡ φιλία, ὅπως συχνὰ συμβαίνει στὰ ἀνθρώπινα, μεταστραφῆ σὲ κορεσμό, τότε γίνεται περισσότερο ἀντιληπτὴ ἡ χρησιμότης τῆς παραινέσεως. Πράγματι, τὸ φαῦλο μυστικό, καὶ μάλιστα αὐτὸ ποὺ ὑπεισέρχεται στοὺς λογισμοὺς τοῦ συμμεριζομένου καὶ τοὺς διασείει, ἀπομακρύνει γρήγορα καὶ χωρὶς καθυστέρησι ἀπὸ τὴν ἀγάπη καὶ δὲν τοῦ ἐπιτρέπει νὰ ἀποβλέψη πρὸς τὴν ἐπιστροφή• καὶ ὅταν δημοσιοποιηθῆ θὰ σοῦ προκαλέση βαρειὰ βλάβη καὶ θὰ σὲ διαθέση δυσμενῶς πρὸς αὐτὸν ποὺ τὸ διέδωσε. Τὸ χρηστὸ ὅμως μυστικὸ καὶ τὸν συμμεριζόμενο θὰ συγκρατήση ἀπὸ τὴν διάσπασι τῆς φιλίας, ἐκβιάζοντάς τον μ’ ἕνα δυνατὸ δεσμό, τὴν ἀρετή, καὶ εἰσερχόμενο στὸ νοῦ του θὰ τὸν καλέση σ’ ἔπαινο τῆς σπουδαίας σου γνώμης, ἀλλὰ ὁπωσδήποτε καὶ σένα, ἂν παραφέρθηκες σὲ κάτι, θὰ σὲ πείση, βλέποντας αὐτά, νὰ ἀναλάβης χωρὶς δυσαρέσκεια πάλι τὴν πρὸς αὐτὸν συναναστροφὴ καὶ φιλικὴ σχέσι. Πάντοτε λοιπὸν νὰ καλολογῆς τοὺς φίλους, καὶ μάλιστα τοὺς ἀπόντας ἐνώπιον τῶν παρόντων ἔτσι μπορεῖ καὶ τὸ κακὸ τῆς κολακείας ν’ ἀποφύγης, μὴ ἐπιτρέποντας νὰ φανῆ στὴ συμπεριφορά σου οὔτε ἴχνος της, καὶ στοὺς φίλους θὰ παρουσιασθῆς εὐαρέστως ἀφοῦ διεβεβαίωσες τοὺς παρόντες ὅτι εἶσαι τέτοιας διαθέσεως, ὅπως ἐφάνηκες σ’ αὐτοὺς μὲ τὰ λόγια σου περὶ τῶν ἀπόντων.
Οἱ λεπτομέρειες τῆς εὐνομίας
52. Κι‘ ἔτσιπεριτειχίζονταςτὸνἑαυτόσουμὲφιλία, νὰεἶσαισ‘ ἐκείνουςμὲνποὺἀδικοῦνἄλλουςἀμείλικτος, σ‘ ἐκείνουςδὲποὺἀδικοῦνἐσένα, ἐπιεικέστατος. Μὲ τὸ πρῶτο θὰ ὑπάρξη εὐνομία στὴν πολιτεία καὶ θὰ εἶναι ὁλοφάνερη ἡ φροντίδα καὶ ἡ κηδεμονία σου πρὸς τοὺς ὑπηκόους• μὲ τὸ δεύτερο διακηρύσσεται ἡ φιλανθρωπία τῆς γνώμης καὶ ὁ ἀληθινὰ βασιλικὸς τρόπος. Οἱ τύραννοι μὲν πολλὲς φορὲς παραβλέπουν τὰ κοινὰ ἀδικήματα καὶ τὰ πρὸς ἀλλήλους, ἀλλὰ κρίνουν σκληρὰ τὰ πρὸς αὐτοὺς τοὺς ἴδιους• ἐνῶ τοῦ βασιλέως καὶ τῆς ἔννομης τάξεως ἔργο εἶναι νὰ φέρη μὲ φιλανθρωπία τὰ πρὸς αὐτὸν ἀδικήματα, καὶ ἀντιθέτως νὰ διευθετῆ καὶ νὰ ρυθμίζη μὲ δικαιοσύνη ὅσα ἀναφέρονται στὰ κοινὰ καὶ πρὸς ἀλλήλους.
53. Ὅπωςἐκεῖνοςπού, ἐνῶἔχειμεγάληἐλευθερίανὰἀδικῆ, ἐνεργεῖδίκαια, εἶναιἄξιοςπολλῶνἐπαίνων, ἔτσιεἶναιἀξιοκατάκριτοςἐκεῖνοςπού, ἐνῶδὲνστερεῖταιτίποτεἀπὸτὰἀναγκαῖα, ἁπλώνειτὰχέριατουσὲξέναπράγματα. Στὸνπτωχὸἄνθρωποἡπτώχειαεἶναιπρόφασιςἀδικίας, ἂνκαὶπαράλογη• ἐκεῖνοςὅμωςποὺκατέχειἐξουσίακαὶδὲνστερεῖταιἔχειἀναπολόγητητὴνἁμαρτίαἀπὸτὶςἀδικίεςτου.
54. Ὅσοὑπερέχεικανεὶςστὴνἐξουσία, τόσοὀφείλεινὰπρωτεύηκαὶστὴνἀρετή.(40) Ἐκεῖνοςδὲποὺπράττειτὸἀντίθετο, ἐπιτελεῖτρίακάκισταπράγματα• καταστρέφειτὸνἑαυτότου, παρακινεῖτοὺςβλέπονταςστὴνκακία, προετοιμάζειτὸἔδαφοςνὰβλασφημῆταιὁΘεός, διότιμίατόσομεγάληἀρχὴἀνέθεσεσὲτέτοιονἄνθρωπο. Γι’ αὐτὸ ἡ κακία πρέπει ν’ ἀποφεύγεται ἀπὸ κάθε ἄνθρωπο, κυρίως ὅμως ἀπὸ τοὺς ἄρχοντες.
55. Κυβέρναλοιπὸντοὺςὑπηκόουςσου, ἔχονταςπεποίθησιὄχιστὴντυραννίδα, ἀλλὰστὴνἀγάπητῶνἀρχομένων•(41) διότιἡεὔνοιαεἶναισταθερώτεροκαὶἀσφαλέστεροβάθροτῆςἀρχῆςπαρὰὁφόβος. Τοῦτο δὲ τὸ ἐπιτυγχάνουν ἡ ἀπόκτησις τῶν ἀρετῶν, καθὼς καὶ οἱ κόποι καὶ οἱ φροντίδες πρὸς τοὺς ὑπηκόους. Ἔτσι καὶ σὺ ὁ ἴδιος θὰ ζήσης βασιλικὰ καὶ εὐχάριστα καὶ σ’ ἐκείνους θὰ διατηρήσης τὸν βίο ἐλεύθερο ἀπὸ ἐπιβουλὴ καὶ ἀλόγιστες συμφορὲς καὶ θὰ ἀφήσης ἀείμνηστη τὴ φήμη σου διαπαντός.
56. Νὰἐπαινῆςκαὶνὰδέχεσαιτοὺςἀκριβεστάτουςνόμουςκαὶνὰρυθμίζηςτὸνβίοσουκυττάζονταςπάντοτεπρὸςαὐτούς• νὰμὴἐπιβάλληςὅμωςσκληρὲςτιμωρίεςπρὸςτοὺςὑπηκόουςκατὰτὶςδιατάξειςἐκείνων, ἀλλὰνὰτοὺςπαιδαγωγῆςμᾶλλονδιὰτῶνφιλανθρωποτέρωνμέτρων. Ἔτσιμὲτὴναὐστηρότητάσουἀπέναντιστὸνἑαυτόσουθὰφανῆςφοβερὸςστοὺςἀδικοῦνταςκαὶἐπιεικὴςστοὺςὑπηκόους.
57. Πρέπεινὰἐπιβάλληςτὴνἐξουσίασουὄχιτιμωρώντας, ἀλλὰφαινόμενοςὡςτιμωρός.(42) Τοῦτοἐπιτυγχάνεταιἀπὸτὴνσοβαρότητατοῦἤθους, καθὼςκαὶτὴνσεμνότητακαὶἐπιμέλειατῶντρόπωνἐνῶοἱτιμωρίεςεἶναιγνώρισμαὀργίλωνμᾶλλονἀνθρώπωνπαρὰφρονίμων, οἱὁποῖοιστρέφονταιεὔκολαπρὸςτὴντιμωρίαἀπὸἀδυναμίανὰκαθοδηγήσουντὸνλαὸφρονίμως. Τὸἕναμπορεῖνὰτὸπράξηκαὶὁτυραννικώτατοςἡγεμών, τὸἄλλοὅμωςμόνοὁἱκανὸςἄρχων, ἂνἀρετὴτοῦἄρχοντοςδὲνεἶναινὰκαταστρέφητοὺςὑπηκόους, ἀλλὰνὰτοὺςαὐξάνηκαὶνὰτουςβελτιώνη.
58. Μερικοὶεἶπανὅτιἀρετὴτοῦἄρχοντοςεἶναιτὸνὰκάμημεγάλημίαμικρὴπολιτεία•(43) ἐγὼθὰἔλεγαὅτιμᾶλλονεἶναιτὸνὰτὴνκαταστήσησπουδαίαἀπὸφαύλη. Τὸ πρῶτο μπορεῖ νὰ συμβῆ πολλὲς φορὲς καὶ ἀπὸ τὴ φορὰ τῶν πραγμάτων, τὸ δεύτερο δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ ἐπιτευχθῆ παρὰ μόνο ἀπὸ τὸν ἄριστο κυβερνήτη. Μιμούμενος αὐτὸν κι ἐσὺ μὲ τὰ κατορθώματά σου, θὰ αὐξήσης τὴν πολιτεία τῶν ὑπηκόων μὲ τὴν ἀρετή.
59. Ὅπως ἕνα σαθρὸ τεῖχος ἀκόμη κι ἂν μέσα του ἔχη λαμπρὰ σπίτια, εὐκρασία ἀέρων καὶ ἀφθονία ἀγαθῶν, ἐξευτελίζει τὴν πόλι, ἔτσι καὶ οἱ φαῦλοι ἄνθρωποι ποὺ εἶναι στὸ περιβάλλον τοῦ ἄρχοντος διαβάλλουν καὶ τὸν δικό του τρόπο• διότι ὅσοι λαμβάνουν πεῖρα τῆς πονηρίας ἐκείνων, ὑποθέτουν ὅτι καὶ ὁ ἀπ’ αὐτοὺς δορυφορούμενος εἶναι παρόμοιος.(44)
60. Νὰμὴἐπαινέσηςκανενὸςτὴνπαρανομία, ἔστωκιἂνφαίνεταινὰεὐημερῆδι‘ αὐτῆς• διότικι‘ ἐκεῖνονθὰπαρακινήσηςπερισσότεροστὴνκακίακαὶἐσὺὁἴδιοςθ‘ ἀποδειχθῆςὅτιζητεῖςεὐκαιρίαγιὰπαρόμοιαπρᾶξι. Ἐκεῖνοςπράγματιποὺἐγκρίνεικαὶτιμᾶαὐτὰποὺἐπαινεῖἀκαίρως, τίδὲνθὰκάμη, ἂντοῦδοθῆτέτοιαεὐκαιρία;(45)
61. Ὁ τρόπος τῶν ἀρχόντων γίνεται νόμος στοὺς ὑπηκόους. Ἂν λοιπὸν τὸ πλῆθος γιὰ ὅλα τὰ σφάλματά του ἀποδίδη τὰ αἴτια στὸν ἄρχοντα, πόσο νομίζεις ἐσὺ ὅτι πρέπει νὰ ἐπιμελῆσαι τῆς ἀρετῆς καὶ νὰ ἀγρυπνῆς γιὰ τὰ καλὰ ἔργα;
62. Κάθε πράξεως πρέπει νὰ προηγῆται σκέψις, διότι οἱ ἀπερίσκεπτες πράξεις εἶναι συνήθως σφαλερὲς καὶ τὸ ἐπίτευγμά τους δικαίως θὰ μποροῦσε νὰ θεωρηθῆ ἔργο ἄλλης μᾶλλον αἰτίας παρὰ τῆς ὁρμῆς καὶ περιπετείας ἐκείνου ποὺ πολλὲς φορὲς παρατράπηκε.(46)
63. Πράγματα ποὺ δὲν κατάφεραν χέρια πολλῶν καὶ πολλὲς φορές, τὰ κατορθώνει μιὰ βουλὴ καὶ διαμιᾶς• γι’ αὐτὸ νὰ προτιμᾶς τὴν εὐβουλία ἀπὸ τὴν πολυχειρία.(47)
64. Βοηθὸς τῆς προνοίας εἶναι ἡ μετάνοια. Ὅσα λοιπὸν διέφυγαν ἀπὸ ἐκείνη καὶ ἐκπίπτουν, ἂς ἀναλάβη αὐτὴ νὰ τὰ διορθώση καὶ νὰ τὰ περισώση.
65. Ὁ φθόνος εἶναι μεγάλη ἀρρώστια γιὰ κάθε ψυχή, εἶναι ὅμως μεγίστη κυρίως γιὰ τοὺς ἄρχοντες• διότι αὐτοὶ κατ’ ἀνάγκην, ὅσους πρόκειται νὰ χρησιμοποιήσουν ὡς συνεργάτες γιὰ τὴν εὐημερία καὶ τοῦ βίου καὶ τῆς πόλεως, τοὺς βλέπουν ἀπὸ φθόνο ὡς ἐχθροὺς λόγω τῆς ἀρετῆς των καὶ τοὺς ἐπιβουλεύονται ὡς ἀντιπάλους• τί θὰ ἦταν ὀλεθριώτερο καὶ ἀφρονέστερο ἀπὸ αὐτό;
66. Ὅσοπρέπειν‘ ἀποφεύγωμετὸφθονεῖν, τόσοπρέπεινὰἐπιδιώκωμετὸφθονεῖσθαι• αὐτὸἁρμόζειἰδιαιτέρωςστὸνἄρχονταὅπουδὲνεἶναιεὔκολονὰφθάσηἡβλάβηἀπὸτοὺςφθονερούς. Ἂνὅμωςχρειασθῆνὰπεριστείλητὸνφθόνο (διότιαὐτὸτὸθηρίοεἶναιπολυμήχανοκαὶπαράτολμο) δὲνθὰἀποκρουσθοῦνοἱβολίδεςτουμὲτὴνἐλάττωσιτῆςἀρετῆς, ἀλλὰμὲτὴνμετριοφροσύνη, καθὼςκαὶμὲτὴνμείωσικαὶπερικοπὴτῆςἐπιδείξεωςκαὶπλεονεξίαςστὰμὴἀναγκαῖα.
67. Ὅτανκανεὶςκυβερνᾶτὸνἑαυτότου, τότεἂςνομίζηὅτικυβερνᾶἀληθινὰκαὶτοὺςὑπηκόουςτου.(48) Διότιαὐτοί, ὅτανἰδοῦντὸνἡγέτηνὰεἶναιἄρχωντῶνπαθῶνκαὶκυρίαρχοςτῶνἡδονῶν, τότεἀπὸπόθοθὰὑποταγοῦνκαὶαὐτοὶἑκουσίως• ἂνὅμωςτὸνἰδοῦννὰεἶναιὑπόδουλοςτῆςἡδονῆςκαὶτῶνπαθῶν, θὰθεωρήσουνἀνυπόφοροτὸνὰδουλεύουνσ‘ ἕνανὑπόδουλο.
68. Νὰθεωρῆςἄριστοντὸνδικαστή, ὁὁποῖοςκαταδιώκειτὴνφύσιτοῦδικαίουμὲταχύτηταλογισμῶνκαὶὅταντὴνπιάση, τὴνπροωθεῖμὲὀρθότητα• ὁὁποῖοςεἶναιγρήγοροςστὸνὰἐξασφαλίζηἄνεσιστοὺςἀδικουμένουςἀλλὰβραδὺςστὴντιμωρίατῶνἀδικούντων, ἀνώτεροςχρημάτωνἀλλ‘ ὄχικατώτεροςἐξουσίας, νικητὴςτῆςὀργῆςἀλλ‘ ὄχιαἰχμάλωτοςτῆςσυμπαθείας• ὁὁποῖοςκατὰτὴνκρίσιὡςμόνησυγγένειακαὶφιλίακαὶδόξαγνωρίζειτὴνδικαιοσύνη, ὡςμόνηδὲἀλλοτρίωσικαὶἔχθρακαὶἀδοξίατὴνἀδικία.
69. Νὰμὴἀλλάζηςκαθόλουδιάθεσιπρὸςτοὺςὁμοφύλουςεὔκολακαὶχωρὶςἐμφανῆαἰτία. Διότιἀκόμακαὶἂνὑπολανθάνουσεςἀπ‘ αὐτοὺςαἰτίεςκαθιστοῦνδικαίατὴνἀλλαγὴστάσεωςπρὸςαὐτούς, ὅμωςὅσοιδὲντὶςἀντιλαμβάνονται, δὲνθὰκατηγορήσουνἐκείνουςγιὰτὴνἀλλαγὴτῆςστάσεώςσουπρὸςαὐτούς, ἀλλὰθὰκατηγορήσουνἐσέναγιὰἀσθενῆκαὶἐπιπόλαιαγνώμη.
70. Δὲνστολίζεικαὶδὲνσώζειτόσοκαλὰτὸνἄρχοντα, ἡἀνδρείαστὸνπόλεμο, ὅσοἡεὔνοιακαὶἡφιλανθρωπίαπρὸςτοὺςὁμοφύλους. Πράγματιπολλοί, ποὺἐνίκησαντοὺςἐχθρούς, καταστράφηκανἀπὸτοὺςδικούςτουςλόγωτῆςσκληρότητόςτωνκαὶπολλοί, ποὺμόλιςἀπέφυγαντὴσύλληψιἀπὸτοὺςἐχθρούς, διασώθηκανἀπὸτοὺςὁμοφύλους, ποὺδὲνπροτίμησανοὔτετὴνἴδιατὴζωήτουςἀπὸτὴσωτηρίατοῦἄρχοντος.
71. Πρέπεινὰτοποθετῆςὡςἀξιωματούχουςἀνθρώπουςποὺδιαθέτουνὅλεςτὶςἀρετές, κιἂναὐτὸεἶναιἀδύνατο, πάντωςτοὺςδικαιοτάτους• διότιὅσεςπαρανομίεςδιαπράττονταιἀπὸτοὺςἀξιωματούχους, αὐτὲςμεταφέρουνπρόςαὐτὸνποὺτοὺςδώρισετὸμῖσοςκαὶτὴνὀργὴτοῦπλήθους.(49)
72. Ὁἄρχωνπρέπεινὰἐπιζητῆμὲκάθεἐνέργειατὶςγνῶμεςτῶνὑπηκόωνκιἔτσινὰτοὺςἔχηκοινωνοὺςτῆςφιλίαςκαὶτῆςἐξουσίαςκαὶτῶνἀποφάσεωνπρῶτα, μὲτὸντρόποποὺρυθμίζειὁἴδιοςτὴνοἰκίατου• δεύτερον, μὲτὸντρόποποὺφέρεταιπρὸςτὴγυναίκα, τὰπαιδιὰκαὶτοὺςδούλους• τρίτο, μὲτὸντρόποποὺχρησιμοποιεῖτοὺςφίλους• τέταρτο, μὲτὸντρόποποὺφέρεταιπρὸςτοὺςγείτονέςτου• καὶπέμπτο, μὲτὸντρόποποὺδέχεταιτὴνἔχθρακαὶἀμύνεται, καὶπάλιμὲτὸντρόποποὺκαταθέτειτὰὅπλακαὶσυνδιαλλάσσεται. Αὐτὰεἶναιἱκανὰνὰτεκμηριώσουντὴνφύσιτοῦἀνδρὸςκαὶνὰτὸνδείξουνγυμνὸἀπὸπροσωπεῖοκαὶσ‘ αὐτοὺςποὺβλέπουντὸνἄνθρωποσὰνἐπάνωστὴθεατρικὴσκηνή.
73. Τότεθὰεἶσαιἄριστοςκριτὴςτῶνἄλλων, ὅτανἐξετάζονταςτὸνἑαυτόσουδίνηςλόγογιὰκάθεπράξιμὲκριτὴτὴσυνείδησικαὶἐπινοῆςδιόρθωσιτῶνσφαλμάτων.(50) Διότι, πῶςδὲνθὰἐντρέπεσαινὰἐπιτιμᾶςτοὺςἄλλουςγιὰπράγματαποὺἐσὺἁμαρτάνειςπαρομοίως; Καὶπῶςνομίζειςὅτιθὰσοῦφερθοῦνἐκεῖνοι, ὅταναὐτοὶὑποχρεώνονταινὰκαταδικασθοῦνγιὰπράξειςγιὰτὶςὁποῖεςἐσένασὲβλέπουνἀτιμώρητο;
74. Νὰἐπαινῆςτὶςἄριστεςπράξεις• νὰτὶςἐπαινῆςδὲὄχιμόνομὲλόγια, ἀλλὰκαὶμὲτὶςἀντίστοιχεςπράξειςσου, διὰτῶνὁποίωνἀποδεικνύειςτοὺςμιμητὰςἐντίμους, προτιμώνταςτουςἀπὸτοὺςἄλλους• ὁἔπαινοςμὲτὰλόγιαεἶναιἰδιότηςτῶνὁποιωνδήποτε, μὲτὶςπράξειςεἶναιἰδιότηςτῶνἀξίωννὰκυβερνοῦν.
75. Νὰπρονοῆςγιὰὅλους, γιὰτοὺςἀγαθοὺςμὲνὥστενὰγίνουνἄριστοικαὶν‘ ἀπολαύσουντῆςὀφειλομένηςσ‘ αὐτοὺςτιμῆςκαὶδικαιοδοσίας, γιὰτοὺςἄλλουςδὲὥστενὰβελτιωθοῦνστὶςγνῶμεςκαὶν‘ ἀπαλλαγοῦντῆςἀπὸτοὺςνόμουςἀτιμίας• κι‘ αὐτὸεἶναιπράγματιγνώρισματῆςεὐνομουμένηςἐξουσίαςκαὶκυβερνήσεως.
76. Νὰμετάθεσηςτὶςμεταξὺτοὺςἔριδεςτῶνὑπηκόωνμεταφέροντάςτεςστοὺςἀγῶνεςκατὰτῶνἐχθρῶνὑπὲρτῆςπατρίδος. Τῶντυράννωνἔργοεἶναινὰπροκαλοῦνστάσειςἀνάμεσαστὰπλήθη, διότιἡτυραννίαδιασφαλίζεταιμὲτὴνκοινὴφθορὰκαὶδιχοστασία• τοῦἄρχοντοςδὲκαὶτοῦβασιλέωςἔργοεἶναινὰδιατηρῆἀστασίαστητὴνὁμόνοιατῶνὑπηκόων, διότιτὸβάθροτῆςἐξουσίαςτωνεἶναιἐμπηγμένοστὴσωτηρίατῶνὑπηκόων.
77. Ὅπωςὁἄρχωνπρέπεινὰεἶναιφοβερὸςστοὺςἀδικοῦντας, ἔτσιπρέπεινὰεἶναιφύλακαςκαὶπροασπιστὴςτῶνμὴἀδικούντων, ἀλλὰτηρούντωντοὺςνόμους.(51)
78. Τρεῖς ἀποδόσεις γιὰ τοὺς ἀνθρώπους ὑπάρχουν τιμωρία, ψόγος, ἔπαινος, καὶ ἂν θέλης, κι εὐεργεσία. Τῆς τιμωρίας ἄξιος εἶναι ὁ ἐχθρός, τοῦ ψόγου εἶναι οἱ πολίτες ποὺ ἀδικοῦν μέτρια, τοῦ δὲ ἐπαίνου καὶ τῆς εὐεργεσίας ἐκεῖνοι ποὺ διακρίνονται σὲ κατορθώματα. Ἂν κανεὶς ἀπὸ τοὺς τελευταίους μεταταχθῆ στὴν ἀγριότητα καὶ μίμησι τῶν ἐχθρῶν, αὐτὸς ἐπιφέρει στὸν ἑαυτό του καὶ τὴν ποινὴ ἐκείνου. Ὅποιος ἀλλάζει κάτι ἀπ’ αὐτὰ καὶ μεταβάλλει τὴ διάταξι, αὐτὸς εἶναι ἐχθρός της πολιτείας μεγαλύτερος ἀπὸ τοὺς πολεμίους. Πράγματι, ὅποιος εὐεργετεῖ τοὺς πολεμίους εἶναι προδότης, ὅποιος ἐπαινεῖ τοὺς φαύλους ἀνατρέπει τὴν πόλι (διότι παρακινεῖ τοὺς πολίτες πρὸς τὴν κακία) καὶ ὅποιος δὲν τιμᾶ τοὺς διακρινόμενους σὲ κατορθώματα ὁδηγεῖ τὴν πολιτεία στὴν ἴδια ἀκαταστασία.
79. Εἶναιβαρὺνὰἀνακατεύωμετὸνφόβομὲτὴνἀγάπη• διότιὅσοιἀγαποῦνδὲνἔχουνκαθόλουδέοςκαὶὅσοιφοβοῦνταιδὲνθέλουνν‘ ἀγαποῦν. Ἐσὺνὰτὰξεχωρίσης• νὰεἶσαιἕτοιμοςν‘ ἀγαπᾶςτοὺςἀρίστους (διότισὲτέτοιουςἀνθρώπουςδὲνχρειάζεταιφόβος)• τοὺςἄλλουςπρέπεινὰἐκφοβίζης, γιὰν’ ἀπέχουνἀπὸτὰφαῦλα. θὰφοβηθοῦνδὲχωρὶςμίσος, ἂνσὲβλέπουννὰτιμωρῆςχωρὶςὀργή, ἀλλὰσὰνπατέραςποὺπαιδαγωγεῖ• στὰἀδικήματανὰτιμωρῆςχωρὶςεὐχαρίστησικαὶστὶςσυμφορὲςκαὶστὰδυστυχήματανὰβοηθῆςἀπροφάσιστακαὶπρόθυμα.
80. Ὅσοιχρησιμοποιοῦντὰφιλικάτουςπλεονεκτήματαγιὰὑπηρεσίατῆςπονηρίαςκαὶὄχιγιὰτὴνεὐεργεσίατῶνσυνανθρώπων, αὐτοὶκαὶτὴφύσιἐκφαυλίζουνκαὶτὴνπρὸςαὐτοὺςἐκτίμησιτοῦδημιουργοῦμετατρέπουνσὲὕβρικαὶἀχαριστία.
81. Ὅπωςεἶναιαἰσχρὸκαὶταπεινὸνὰὁμιλῆκανεὶςπρὸςτὰπλήθηγιὰνὰτὰεὐχαριστῆ, ἔτσιεἶναιἐπικίνδυνοκαὶσφαλερὸνὰσοβαρεύεταιπάντοτεκαὶνὰεἶναιβαρύς. Πρέπει λοιπόν, ἀποφεύγοντας τὰ δύο ἄκρα, νὰ ἐπιδιώκη τὴν μεσότητα σὰν ἀρετὴ καὶ νὰ ἀπονέμη τὸ κατάλληλο στὸν καιρό του.
82. Ὁαὐθάδηςὅρκοςφέρειπρόχειρητὴνἐπιορκία• ἄλλωστεγενικὰἡὁρκωμοσίαδὲνδείχνειἦθοςκόσμιοοὔτεφρόνημαεὐγενές• ὁἀξιοπρεπὴςκαὶμεγαλόψυχοςἄνδραςθὰἐντραπῆνὰἐπιβεβαιώνημὲὅρκοτὴνπιστότητατῶνλόγωντουκαὶνὰἀτιμάζητὴνπίστιμὲτοὺςτρόπουςτου.(52) ΕἶναιλοιπὸνπρὸςτὸσυμφέρονμαςτὸὅτιὁνόμοςτοῦΚυρίουἀπαγορεύεικηδεμονικῶςτὸνὅρκο.(53)
83. Ὅσαεὐεργετήματαδεχθῆς, νὰτὰθυμᾶσαιπάντοτε• ὅσαὅμωςεὐεργήματακάμηςνὰτὰλησμονῆςγρήγορα• τὸπρῶτοεἶναιδεῖγμαχρηστότηταςκαὶεὐγνωμοσύνης, τὸδεύτεροεἶναιδεῖγμακαθαρῆςμεγαλοψυχίαςκαὶφυλάττεικαθαρὴτὴνεὐεργεσία.
84. Τὸ νὰ ὀνειδίζη κανεὶς συγχρόνως εὐεργεσίες καὶ συμφορές, νὰ θεωρῆς ὅτι δείχνει παρόμοια ἐλαφρότητα καὶ ἀπανθρωπιά.
85. Ἡ ἀπάτη σημαίνει παντοῦ ὁμολογία ἀσθενείας. Ἂν γίνεται πρὸς φίλους, εἶναι χείριστο κακὸ ποὺ δείχνει ὑπερβολικὴ μοχθηρία. Ἂν πάλι γίνεται πρὸς ἐχθροὺς καὶ πολεμίους, σὲ περίπτωσι ποὺ δὲν τὸ γνωρίζουν ἀπὸ πρίν, δὲν ἀπέχει ἀπὸ στρατήγημα, ὅταν ὅμως τοὺς γνωστοποιηθῆ ἡ ἀπαίτησις καὶ αὐτοὶ δὲν τὴν ἀπορρίψουν, τότε ἀπέχει πολὺ ἀπὸ τὴν παλληκαριὰ καὶ τὴν ἀνδραγαθία. Γι’ αὐτὸ νὰ μὴ μεταχειρίζεσαι ἀπάτη οὔτε πρὸς τοὺς πολεμίους ποὺ σὲ ἐμπιστεύονταν διότι, ἀκόμη καὶ ἂν εἶναι πολέμιοι, ἀλλ’ ὅμως δὲν εἶναι λιγώτερο ἀπατεώνας καὶ πλανευτὴς αὐτὸς ποὺ ἐξαπατᾶ ὅσους τὸν ἐμπιστεύθηκαν.
86. Συνήθωςτὸνπροδότηοἱἄνθρωποιτὸνἀγαποῦνὅτανπροδίδη, ἀλλὰτὸνμισοῦνὅτανἔχηπροδώσει. Ἐσὺ ὅμως νὰ ἐξετάζης• ἂν κάποιος πρόδωσε ἀφοῦ ἐπιβουλεύθηκε κι ἔπαθε φοβερὰ ἀπὸ τοὺς δικούς του, δὲν εἶναι ἀπίθανο νὰ γίνη καλὸς φίλος• ἂν ὅμως πρόδωσε χωρὶς νὰ πάθη τίποτε, νὰ τὸν θεωρῆς ἐξ ἴσου καὶ δικό σου προδότη. Διότι τὸ ν’ ἀνταποδώση κακὰ σ’ αὐτοὺς ποὺ τὸν ἐλύπησαν, εἶναι ἀνθρώπινο πάθος• τὸ νὰ ἀρχίση ὅμως ὁ ἴδιος κακούργημα, εἶναι ἀνίατη μοχθηρία.
87. Ὁ χρυσὸς ἀναποδογυρίζει ὅλα τὰ ἀνθρώπινα. Φύλαγε λοιπὸν τὸ ἔντιμο ἔθος τῆς πατρίδος, θεωρώντας κι ἐπιδεικνύοντας σὲ ὅλους ἄχρηστον τὸν χρυσό, ποὺ εἶναι ἰσχυρὸς ἐπίβουλος γιὰ τοὺς φίλους του.
88. Πρέπειὅσαἐνοχλήματάσουἐπέρχονταιπροσωπικῶς, νὰτὰὑποφέρηςεὐχαρίστωςκαὶγενναίως, ὅσαπάλιἐπέρχονταιστοὺςὑπηκόους, νὰτὰἀντιμετωπίζηςμὲσυμπάθειακαὶὄχιμὲἀναλγησία. Τὸπρῶτοεἶναιδεῖγμακαρτερίαςκαὶἀνδρείουφρονήματος, τὸδεύτεροεἶναιδεῖγμαἀδιαφορίαςκαὶἀνάξιογιὰτὴνπρόνοιακαὶφροντίδατοῦἄρχοντος.
89. Νὰμὴἐκδικῆσαιὁμοφύλουςἐχθρούς• αὐτὸπροβλέπειὁθεῖος(54) καὶφιλάνθρωποςνόμος, ποὺεἶναικαὶπολὺχρήσιμοςστὰἴδιατὰπράγματα. Ἔκεῖνοςποὺἐκδικεῖται, ἔχειπάλισκληρότεροἐχθρό, ἐκεῖνοςὅμωςποὺεὐεργετεῖ, ἢκατασκευάζειἕναφίλοἀπὸἐχθρὸἢπάντωςἕναπραότεροἐχθρό.
90. Νὰμὴπαραβαίνηςτίποτεἀπὸὅσαἀποφάσισεςνὰὑποσχεθῆςσὲἄλλους. Διότι ἡ ψευδολογία σὲ μερικὰ θέματα ἀποδεικνύει ἄπιστο ὅλο τὸν τρόπο καὶ οἱ διαψευσθέντες δὲν αἰσθάνονται ἐντροπὴ νὰ ἀνταποδώσουν τὰ ἴδια. Γι’ αὐτὸ λοιπὸν κάθε ἄνθρωπος πρέπει ν’ ἀποφεύγη τὸ ψεῦδος, κυρίως ὅμως οἱ κυβερνῆτες• διότι οἱ ἄλλοι ἔχουν μερικὲς φορὲς σὰν ἀπολογία τὴν ἀδυναμία, οἱ ἄρχοντες ὅμως δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ ἀποφύγουν νὰ ἀποδειχθοῦν μὲ κάθε τρόπο ὅταν εἶναι μοχθηροὶ στὶς γνῶμες.
91. Πρέπει νὰ ἀποφεύγης τὶς ἔντονες ὑποσχέσεις. Διότι, ἂν τὶς ἐκπληρώσης, προαφαίρεσες τὴν μεγαλύτερη χάρι, ἀφοῦ μὲ τὴν ἔντασι τῆς ὑποσχέσεως τὴν ἐτεμάχισες ἀπὸ πρὶν κι’ ἐμίκρυνες σὲ δυὸ τὴν μία δωρεά• ἂν πάλι δὲν τὶς ἐκπλήρωσης, ἐπῆρες διπλὴ ἐντροπή, ὅτι δηλαδὴ ὑποσχέθηκες καὶ ὅτι δὲν ἔδωσες τίποτε ἀπὸ ὅσα ὑποσχέθηκες, καὶ ἀντὶ φίλου παρουσιάσθηκες ἐχθρικός• διότι ἀφαίρεσες αὐτὰ ποὺ πρόσφεραν οἱ ἐλπίδες. Ἄλλωστε οἱ ἔντονες ὑποσχέσεις ἁρμόζουν σ’ ἐκείνους ποὺ δὲν εἶναι πολὺ πιστευτοί• ἀποδεικνύουν δὲ καὶ ὅτι προσφέρουν χάρι ὄχι γιὰ κηδεμονία ἀλλὰ μᾶλλον γιὰ ἀνάγκη.
92. Ἄξιοςχαρίτωνεἶναιἐκεῖνοςποὺσέβεταικαὶτὴφύσικαὶτὴνὀνομασίατῆςχάριτοςκαὶδὲνπαύεινὰτὴνμελετᾶ, ἕωςὅτουτὴνἀνταποδώση. Ὅπωςδὲἀνάξιοςτῶνχαρίτωνεἶναιἐκεῖνοςποὺἀνταμείβειτὸνεὐεργέτημὲἀχαριστία, ἔτσιεἶναιἄξιοςτουτίτλουτῆςεὐεργεσίας, ἐκεῖνοςποὺχαρίζειμὲτὸνὄρονὰμὴἀνταπολάβητὴνχάρι.
93. Νὰμὴχαρίζηςτίποτεπαράνομοοὔτεστοὺςφίλους, διότιἂνμὲναὐτοὶεἶναιἔντιμοι, θὰσὲμισήσουνπερισσότερογιὰτὴνπαρανομίαἀπὸὅσοθὰσὲἀγαπήσουνγιὰτὴνεὐεργεσία• ἂνπάλιεἶναιφαῦλοι, παθαίνειςδιπλῆζημιά, εὐεργετώνταςκακοὺςκαὶἀπεχθανόμενοςἀγαθούς. Ἐκτοςἀπὸαὐτά, τὸνὰἀνταλλάξηκανεὶςμιὰπρόσκαιρηκαὶἰδιωτικὴεὐχαρίστησιμὲαἰώνιοκαὶκοινὸὄνειδος, εἶναιγνώρισμαμεγάληςπαρανοίας.
94. Οἱχάριτες, ποὺμὲτὶςἀναβολὲςκαὶτὶςπαρατάσειςτοῦχρόνουεἶναισὰννὰἔφθασανσὲγεράματα, μαραίνουντὸκάλλοςτους• διότι, ἀποβάλλονταςτὸἄνθοςτῆςπροθυμίας, μὲτὴνὁποίακαθιστοῦσανὑπέροχηκαὶλαμπρὴτὴνεὐχαρίστησι, δὲνφέρουντὴνεὐφροσύνηστὴνὥρατης.(55)
95. Οἱχάριτες, ποὺεἶναιἡμιτελεῖς, δὲνμποροῦννὰεἶναιχάριτες, θὰγίνουνὅμως, ὅταντελειωθοῦνἐκεῖνοςπάντωςποὺτὶςδιαθέτεικατὰτὸἥμισυκαὶτὸνἑαυτότουζημιώνεικαὶτὸνλαμβάνονταδὲνεὐφραίνει. Διότιἐκεῖνοςποὺἐπῆρεμισοκομμένητὴνχάρι, δὲνθὰχαρῆτόσοπολὺγιὰτὴνμισή, ὅσοθὰστενοχωρηθῆγιὰτὴνὑπολειπόμενημισή.
96. Ἐκεῖνοςποὺὀνειδίζειτὶςχάριτες, εἶναιὅμοιοςμὲγεωργὸποὺσπείρειπροθύμως, ἀλλ‘ ἀφήνειχοίρουςκαὶθηρίαστὴσπορά. Ὅπωςδηλαδὴὁχοῖροςκαταστρέφεικαὶτὸσπόροκαὶτὸνἀπ‘ αὐτὸνκαρπό, ἒτσὶκι‘ αὐτὸςσυγκαταστρέφεικαὶτὰκαταβληθένταἀγαθὰκαὶτὴνεὐχαριστίαποὺβλαστάνειἀπ‘ αὐτὰγι‘ αὐτόν.
97. Νὰμὴνομίζηςβέβαιαὅτι, ἂνεὐεργετῆςπρῶτακαὶἔπειταἀμελῆς, οἱεὐεργετηθέντεςθὰδιαφυλάξουντὴνἀρχικὴεὐγνωμοσύνη. Πράγματι ἐγὼ ὁ ἴδιος ἐγνώρισα πολλοὺς προσωπικῶς, ποὺ στηριζόμενοι στὸ πλῆθος καὶ μέγεθος τῆς ἀρχικῆς εὐεργεσίας, δὲν ἐφρόντισαν στὴ συνέχεια νὰ δείξουν κάτι παρόμοιο• διότι ἤλπισαν ὅτι ἡ ἀρχικὴ γενναιοδωρία ἀρκοῦσε στοὺς εὐεργετηθέντες γιὰ ἰσόβια εὐχαριστία καὶ ὅτι δὲν θὰ ἔλθη ποτὲ καιρὸς ποὺ οἱ εὐεργετηθέντες θὰ λησμονήσουν τὴν εὐεργεσία• τὸ πρᾶγμα ὅμως ὄχι μόνο δὲν κατέληξε σύμφωνα μὲ τὶς ἐλπίδες των, ἀλλὰ καὶ μεταστράφηκε πρὸς τὸ ἀντίθετο. Ἀλλά, ὡς πρὸς τὴν προαίρεσι τῶν φαύλων δὲν ὑπάρχει καμμιὰ ἀπορία• διότι τέτοιοι ἄνθρωποι, ἀκόμη καὶ ἂν ἲσως ἔρρεε στὰ χέρια τους ἡ εὐεργεσία, καὶ τότε δὲν θὰ ἀνταπέδιδαν τὶς εὐεργεσίες μὲ καθαρὰ λόγια. Ἀλλὰ καὶ στὴν περίπτωση τῶν ἄλλων, θὰ μποροῦσες νὰ ἰδῆς ἐκείνους μὲν ποὺ καλλιεργοῦσαν τὴν καλοκαγαθία ὅτι ἐμνημόνευαν ὅσα εἶχαν δεχθῆ καὶ δὲν ἔπαυαν νὰ ἐγκωμιάζουν τὸν εὐεργέτη, ὅμως, ὅταν ἐσταματοῦσαν οἱ ἀπολαυές, δὲν διατηροῦσαν καθαρὴ καὶ ἀκέραιη τὴν ἀρχαία εὐγνωμοσύνη, ἀλλὰ μὲ τὸν καιρό, ὑποβαθμίζοντας τὸ αἴσθημα εὐχαριστίας (ἀφοῦ δὲν εἶχαν νέες εἰσφορές), ἔχαναν τὴν ἔντασι καὶ δροσιὰ τῆς συμπάθειας. Ἐκεῖνοι πάλι ποὺ θεωροῦνταν ὅτι ἀνήκουν στὴ μέση διάθεσι, ὅταν εὐεργετοῦνταν, εἶχαν τὸ αἴσθημα τῆς εὐχαριστίας, ὅταν ὅμως παραμελοῦνταν, κι αὐτοὶ δὲν ἐντράπηκαν νὰ μεταφέρουν τὴν προηγούμενη διάθεσί τους στὸ ἀντίθετο, καθὼς μάλιστα ἔβλεπαν ἄλλους νὰ ἀπολαύουν εὐεργεσιῶν. Διότι δὲν ἐσκέπτονταν, ὅπως ἔπρεπε, ὅσα εἶχαν δεχθῆ αὐτοὶ προηγουμένως, ἀλλὰ ἐκύτταζαν τὰ εὐεργετήματα ποὺ ἐλάμβαναν οἱ διπλανοί τους, καὶ ἐρεθιζόμενοι ἀπ’ αὐτὰ μετέτρεπαν τὴν εὐχαριστία σὲ ἀχαριστία. Εἶναι λοιπὸν πολὺ ὠφέλιμο γιὰ τὸν ἄρχοντα, ἀκόμη καὶ κατὰ τὴν ἄσκησι τῆς κυβερνητικῆς του ἐξουσίας, νὰ κερδίζη τὴν ἀγάπη τῶν ὑπηκόων μὲ δωρεὲς ποὺ παρέχονται κατὰ δόσεις καὶ ἰσοβίως, ὄχι ἀπότομα καὶ διαμιᾶς• τὸ δὲ πλῆθος καὶ τὸ βάρος τῶν δοσμάτων ἁρμόζει περισσότερο σ’ ἐκείνους ποὺ ἔχουν ἐπιτύχει κάποιο μεγάλο καὶ παράδοξο κατόρθωμα γιὰ τὴν κοινὴ σωτηρία τῆς πατρίδος παρὰ σ’ ἐκείνους ποὺ χρειάζονται λιγοστὴ ἀπὸ ἐμᾶς βοήθεια.
98. Ὁ θυμὸς εἶναι ἐκουσία ἔκστασις καὶ ἀλλοτρίωσις τῶν φρενῶν• διότι ἐκεῖνα ποὺ πράττουν οἱ πάσχοντες ἀπὸ χρονὶα μελαγχολία, παρόμοια μὲ αὐτὰ διαπράττουν καὶ οἱ βαρεμένοι ἀπὸ τὸν θυμὸ τὴν ὥρα ἐκείνη.
99. Ὅπως ἡ φωτιὰ ἀφανίζει τὰ ξύλα ποὺ τὴν τρέφουν, ἔτσι καὶ ὁ θυμὸς κατατρώγει τὴν ψυχὴ ποὺ τὸν ἔχει• πολλὲς φορὲς μάλιστα φθείρει καὶ ὁλόκληρο τὸν ζωντανὸ ὀργανισμό.
100. Νὰμὴτιμωρήσηςθυμωμένοςἀπολύτωςκανένα, οὔτεδικαίως• διότιμόλιςτιμωρηθῆὁπολίτης, ἐσὺχωρὶςἀμφιβολίαθὰἀποδειχθῆςὅτιπροέβηκεςἐσφαλμένωςστὴνἐνέργεια. Γι‘ αὐτὸἄριστακάποιοςἀπὸτοὺςἀρχαίουςἐδήλωσεπρὸςτὸνἀδικήσαντα• «θὰσ‘ ἐτιμωροῦσα, ἂνδὲνἤμουνθυμωμένος».(56)
101. Ὁθυμὸςεἶναιτυφλὸπάθος, ποὺδὲμπορεῖνὰκρίνηἀπὸτὸχειρότεροτὸκαλύτερο. Γι‘ αὐτὸκαμμιὰὠφέλειαδὲνφέρειἡπαραίνεσιςτοῦὀργιζομένου• ὅτανὅμωςπαύση, πρέπεινὰπροσφέρητὴνθεραπείαδιὰτῶνἐλέγχωνἀνάμικτημὲτὴνἐπιείκεια.(57) Διότιοὔτεοἱἰατροὶπροσφέρουντὰπικρότεραφάρμακαχωρὶςμέλιστοὺςἀσθενεῖςοὔτεἡψυχὴτῶνἀπαιδεύτωνδέχεταιἀκράτουςτοὺςἐλέγχους.
102. Ὁἄρχων, ὅπωςἁρμόζεινὰεἶναιγρήγοροςστὴνεὐεργέτησιτῶνἀξίων, ἔτσιπρέπεινὰεἶναιβραδὺςστὴντιμωρίατῶνἐνόχων• καὶνὰχαίρεται, ὅταντιμᾶτοὺςσπουδαίους, νὰστενοχωρῆταιδὲὅταντιμωρῆτοὺςἐνόχους.
103. Νὰμὴφανῆςποτὲσὲκανέναἄνθρωπο, ποὺσοῦἔδειξεἐμπιστοσύνη, ἄπιστος• διότιἂνφανοῦμεἄπιστοισ‘ αὐτοὺςποὺμᾶςἐμπιστεύθηκαν, τίθὰφανοῦμεστοὺςἄλλους; Μὲποιοὺςλοιπὸνθὰζήσωμεἀφόβωςκαὶεὐχαρίστως;
104. Τὸεἶναιδὲνθέλεινὰσυνυπάρχημὲτὸοἴεσθαι. Γι‘ αὐτὸὅπουβλέπειςοἴησι, νὰνομίζηςὅτιἡπράξιςεἶναιἀποῦσακαὶτὸεἶναιἔχειφύγει.
105. Εἶναιἐντροπὴσ‘ ἐκεῖνονποὺεἶναιἀρχηγὸςκαὶδεσπότηςἀνδρῶννὰφανῆἡττημένοςἀπὸγυναῖκεςκαὶδοῦλοςἡδονῶν. Ἂνὅμωςσυζῆμὲτὴνγυναίκαποὺνομίμωςἀπέκτησεβοηθὸτοῦβίου, δὲνἁμαρτάνει.
106. Ἡἀγαμίαεἶναιθεῖοπράγμακαὶὑπερφυές, ἀνώτεροἀπὸτὴνπολιτικὴἀρετὴκαὶεὐνομία• ἡδὲμονογαμίαεἶναιἔργοτῆςἀνθρωπίνηςφύσεωςγιὰτὴνδιαδοχὴτοῦγένους, γιὰμιάἤρεμηκαὶφιλάνθρωπησυμβίωσικαὶγιὰμιὰεὐνομούμενηπολιτεία• ἡδὲπολυγαμίαεἶναικάτιτὸαἰσχρότατοκαὶμιαρό, ποὺταιριάζειστὴνἀκολασίακαὶἀκαθαρσίατῶνἀλόγων.
107. ὉἈλέξανδροςὁΜακεδών, ποὺἔγινεκυρίαρχοςτῆςἈσίαςμὲτὰὅπλα, ἔλεγεὅτιοἱΠερσίδεςεἶναιβολίδεςτῶνματιών•(58) ὁπραγματικὰσώφρωνὅμωςκαὶφύλακαςτῶνδεσποτικῶνἐντολῶνθ‘ ἀποφύγηκαὶθ‘ ἀποστραφῆ, ὄχιμόνοτὶςΠερσίδες, ἀλλὰκαὶκάθεγυναίκαςπρόσωποὡςὀξὺκαὶθανατηφόροβέλοςτῆςψυχῆς.
108. Ὁἦχοςτῆςφωνῆςπλήττειτὴνἀκοὴκαὶδι‘ αὐτῆςἐντυπώνεταιστὴνψυχὴτὸπάθος• τὸκάλλοςδὲτῶνσωμάτωνἑλκύειτὸνὀφθαλμὸκαὶδεσμεύοντάςτονμὲαὐτὸὑποδουλώνειτὸναὺτοδέσποτολογισμό.
109. Ὅπωςεἶναιἀδύνατονὰμείνηἀπείρακτοςἀπὸτὴνταραχὴκαὶζαλάδαὅποιοςπλέειστὴθάλασσα, ἔτσιεἶναιἀδιανόητογιὰὅποιονπαρατηρεῖκαὶἐξετάζειτὰκάλλητῶνσωμάτωννὰπαραμείνηἔξωἀπὸτὰκύματακαὶτοὺςκινδύνουςποὺπροέρχονταιἀπὸἐκεῖ. Γι’ αὐτὸ πρέπει ν’ ἀποφεύγης τὶς ἀρχὲς καὶ τὶς αἰτίες τῶν παθημάτων διότι αὐτὸ εἶναι καὶ συμφέρον καὶ ἐλαφρό. Ὅταν ὅμως τὸ κακὸ ἐνσκήψη στοὺς λογισμοὺς κι ἐντυπώσης σ’ αὐτοὺς τὸ εἴδωλο τῆς ἐπιθυμίας, τὸ πάθος γίνεται δυσαπόβλητο καὶ εἶναι δύσκολο ν’ ἀπαλλαγῆ κανεὶς ἀπ’ αὐτό.
110. Μερικοὶλέγουνὅτιοἱἐρωτευμένοιἔχουντὴνψυχὴσὲξένασώματα• νομίζωὅμωςὅτιεἶναιεὐλογώτερονὰλέγουνὅτιαὐτοὶἔχουνχάσεισὲξένασώματατὸννοῦμαζὶμὲτὴνψυχή.
111. Τὴνμέθηκαὶμαλθακότητατῶνἀρχόντωννὰτὴθεωρῆςναυάγιοτῶνἀρχομένωνδιότι, ὅτανὁκυβερνήτηςκαταποντίζεταιμὲτὸνκορεσμὸκαὶτὸκρασί, πῶςἡκυβερνώμενηπολιτείαδὲνθὰπέσησὲἀτελείωτακύματακαὶφοβερὲςτρικυμίεςκαὶδὲνθὰκαταποντισθῆμαζὶμὲτὴνἀπώλειατοῦκυβερνήτη;(59)
112. Ποτὲνὰμὴφέρηςσὲσημεῖοἀπογνώσεωςκανέναἄνθρωπο, οὔτετὸντυχόντα• διότιἡἀπόγνωσιςεἶναιἰσχυρὸκαὶἀκαταμάχητοὅπλοκαὶπολλὲςφορὲςἡἀνάγκη, χρησιμοποιώνταςπαράτολμεςπράξεις, ἐπιφέρειἀνέλπιστεςμεταβολές, ποὺπρὶνσυμβοῦνἐθεωροῦντανμύθοι.
113. Τὸἄριστογιὰτὸνἄνθρωποεἶναινὰμὴἀστοχήσηκαὶνὰμὴξεπέσηἀπὸτὴνὀρθὴκρίσι• τοῦδὲσυνετοῦγνώρισμαεἶναι, ὅτανπέση, νὰσηκωθῆγρήγορακαὶνὰχρησιμοποιήσητὸπταῖσμα, γιὰνὰμὴπέσηπάλισὲπαράπτωμα.
114. Ἡἑκουσίαἐπίδοσιςστοὺςκόπουςἀφαιρεῖτὸἀφόρητοκαὶβαρὺτῶνἀκουσίων• γι‘ αὐτὸεἶναιχρήσιμηἡἐπίδοσιςκαὶμελέτηστοὺςἑκουσίους.(60)
115. Γνώρισματῆςτελείαςἀρετῆςτοῦἄρχοντοςεἶναινὰμὴἐντρέπεταιμόνοτὸπλῆθοςὥστενὰμὴἁμαρτάνη, ἀλλὰκαὶτὸνἑαυτὸτουπρὶνἀπὸτὸπλῆθος.
116. Στοὺςἐλεύθερουςἀνθρώπουςἡὕβριςμὲλόγιαδὲνπαραλλάσσειπολὺἀπὸτὶςπληγὲςκαὶτὶςμάστιγες. Πρέπει λοιπὸν νὰ συγκρατοῦμε τὴν αὐθάδεια ποὺ ὑπάρχει σ’ αὐτά• διότι, ἐνῶ φαίνεται ὅτι δὲν εἶναι μεγάλο πρᾶγμα, φέρει μεγάλες ζημίες.
117. Πολλοὺςἔβλαψεἡεὐφυολογία• διότι, ὅτανἐκπέσηἀπὸτὴνπαιγνιώδηγνώμη, γίνεταικαίριαπληγὴτῶνἐμπαιζομένωνκαὶμὲτὴσύντομητέρψιτῶντυχαίωνγεννᾶμεγάλεςἔχθρεςτῶνσπουδαίων. Κάθεφρόνιμοςἄνθρωποςπρέπεινὰτὴνἀποφεύγη, περισσότεροδὲἀπὸτοὺςἄλλουςὁἄρχων, διότικαὶχυδαῖοεἶναικαὶτὸνκαταντᾶνὰκαταφρονῆταιμᾶλλονπαρὰνὰχαριεντίζεται.
118. Ὅτανεὐεργετῆς, νὰπεριφρουρῆςτοὺςὑπηκόουςσὰννεῦροτῆςἀρχῆςκαὶσὰνμέλησου• ἂνδιασπασθοῦνἐκεῖνοι, ὑπάρχεικίνδυνοςνὰκαταλυθῆμαζίτουςκαὶἡδικήσουἐξουσία.
119. Τὶςσχεδιαζόμενεςστάσεις, ὅσεςδὲνεἶναιεὔκολονὰτὶςσβήσης, καλύτερανὰὑποκριθῆςὅτιτὶςἀγνοεῖςκαὶνὰτὶςκαλύψηςμὲτὴνλήθη, παρὰνὰτὶςκαταστείληςθριαμβευτικῶς• διότιἡἐκδικητικὴἀντιμετώπισιςμερικὲςφορὲςἀνάβειτὴφλόγαπερισσότεροκαὶφέρειφοβεροὺςκινδύνους, καὶπροκαλεῖπολλὴζημιὰκαὶστὸνδιασωθέντα, ἐνῶἡλήθηκοιμίζειἤρεμακαὶμαζὶμὲτὸἀκίνδυνοπεριέχεικαὶτὸφιλάνθρωποκαὶσυνετὸκαὶἀζήμιο.
120. Ὁἄρχωνπρέπεινὰἀσφαλίζηκαὶρυθμίζητὰπράγματασὰννὰσαλεύωνται, ἀκόμηκαὶὅταντοῦἔρχωνταιεὐνοϊκά• ὅτανπάλιἀνατρέπωνταικαὶδιαταράσσωνται, νὰσκέπτεταικαὶνὰφροντίζηπῶςθὰἐπανέλθουνσὲὁμαλότητακαὶθὰἑδραιωθοῦν. Ἡπεῖραδὲνδείχνειἀνέλπιστοκανέναἀπὸτὰδύοἀντίθεταἐνδεχόμενα, ἀλλὰπολλὲςφορὲςμικρὴραθυμίακαταρρίπτειμεγάλεςκαὶὑπέρογκεςδυναστεῖες, καὶἀντιθέτωςὁζῆλοςμαζὶμὲτὴνσύνεσιἐπαναφέρουντοὺςἐκπτώτουςσὲμέγαὕψοςδυνάμεως.
121. Οἱσώφρονεςκαὶσοβαροὶἄνθρωποι, ὅτανἐπιτυγχάνουν, δὲνγίνονταιὑπερόπτες, ἀλλὰτὸνὄγκοτῆςἐπιτυχίαςστολίζουνμὲμετριοφροσύνηκαὶἔτσικαταπραΰνουντὸπάθοςτῶνφθονερῶν• ὅτανἀποτυγχάνουν, ὑποφέρουνγενναίωςκαὶκαθιστώνταςτὴνσυμφορὰἀφετηρίαἀρετῆς, μὲτὴνἰσχύτηςδυναμώνουντὴνγνώμηκιἐξορίζουντὴνἀθυμίαἀπὸτὴνδιάνοια• διότιγνωρίζουνὅτιτὰἀνθρώπινατρέπονταικαὶπρὸςτὶςδύοἀντίθετεςκατευθύνσεις, εἶναιἄστατακαὶἀβέβαια.(61) Εἶναιδὲδεῖγμαἀφροσύνης, ἐπιπολαιότητοςκαὶἀμορφωσιᾶςκαὶτὰδύο, δηλαδὴκαὶτὸνὰἐπαίρεταικαὶἐξογκώνεταικανεὶςστὶςἐπιτυχίεςκαὶτὸνὰἀπογοητεύεταιτελείωςκαὶνὰκαταλαμβάνεταιἀπὸἀθυμίαστὶςἀτυχίες.
122. Τῶνσυνετῶνἀνδρῶνἔργοεἶναινὰπροβλέπουντὶςδυσχέρειεςκαὶμὲφρονιμάδανὰτὶςἀπομακρύνουν• δὲνεἶναιὅμωςκατωτέρωνἀνδρῶνἔργοκαὶτὸνὰρυθμίζουνκαὶἐξοικονομοῦνκαλὰτὰσυμβάντα.
123. Γνωρίζωπεριπτώσειςκατὰτὶςὁποῖεςἐπῆλθανἐνέργειεςἀπότομακαὶοἱθεαταὶἐξεπλάγησανἀπὸτὸἀπροσδόκητοτοῦσυμβάντοςκαὶἐβάστασανἥσυχατὶςσυμφορὲςκαὶδὲνἐξεσηκώθηκανοὔτεἀργότεραγιὰνὰἀποσείσουντὸβάρος, χωρὶςμάλιστανὰσυναυξάνεταιἡἀπὸαὐτὲςπροερχομένηβλάβη, ἀλλὰκαὶμὲἄλλουςπραότερουςτρόπουςνὰχαλαρώνεται. Πράγματι εἶδα μερικὲς ἀπὸ αὐτὲς τὶς πράξεις νὰ ἔχουν ρυθμισθῆ μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο καὶ μὲ τὴν συνήθεια βαθμιαίως νὰ ἐλαφρύνωνται περισσότερο καὶ νὰ καταντοῦν νὰ εἶναι ἄλυπες• ἀντιθέτως, ἄλλες νὰ ἔχουν σηκώσει σὰν ἀπὸ ὕπνο κι ἐκείνους ποὺ ζοῦν μὲ ἀμέλεια καὶ ἀτολμία. Διότι ὁ καθένας, ἐρεθισμένος ἀπὸ τὸ παράλογο καὶ αἰφνίδιο τῶν συμβάντων, ἔρχεται μέσα στὰ πράγματα, καὶ ἡ καινοτομία δὲν ἀντέχει νὰ κρατήση οὔτε μία ἡμέρα.
124. Ἄλλεςπάλιἐνέργειες, καὶμάλισταὄχιἀπὸτὶςσυνηθισμένες, ἐπερχόμενεςβαθμιαίωςκαὶὑποκλέπτονταςτὴνσυναίσθησιτῆςκαινοτομίαςμὲτὸνἤρεμοκαὶἀτάραχοτρόποτους, παρεισδύουνχωρὶςκόποκαὶχωρὶςνὰγίνουνἀντιληπτὲςοὔτεἀπὸτοὺςπεπειραμένουςἀκόμη. Μερικὲςἐπίσης, ποὺἐπιχείρησαννὰπαρεισδύσουνμὲτὸνἴδιοτρόποκαὶκατηγορήθηκανγιὰδειλία, ἐπειδὴδὲνἐνέσκηψανμὲβίαοὔτεμὲαὐτόνομηδύναμιφανερά, γρήγοραἀνατράπηκανἀπὸτοὺςἐπιτυχόντας• διότιἐξοπλίζονταςκαὶἐκείνουςποὺἐφάνηκανπροηγουμένωςἐπιεικέστατοιμὲτὴνδικήτουςμεγαλύτερηἐπιφύλαξιστὸἀσυγκράτητοθράσοςκαὶτὴνπαράλογητόλμη, καταστράφηκανμὲτὴνἴδιατὴνἐπιχείρισι.
125. Πῶς λοιπὸν εἶναι δυνατὸ νὰ ἐπιτύχη κανεὶς τὸν σκοπό; Διότι φαίνονται τὰ ἀντίθετα νὰ συντελοῦνται διὰ τῶν ἰδίων μέσων. Προτιμότερο εἶναι νὰ μὴ ἀρχίζη τέτοιες ἐνέργειες• διότι οἱ καινοτομίες εἶναι, καὶ χωρὶς ἄλλη λυπηρὴ ἐπίπτωσι, ἱκανὲς νὰ θορυβήσουν καὶ νὰ πλήξουν διάνοιες καὶ νὰ προσκαλοῦν τὸ πλῆθος σὲ διαβολὲς καὶ ὕβρεις. Ἐπειδὴ ὅμως μερικὲς φορὲς ὑπάρχει ἐπείγουσα ἀνάγκη καὶ ὁ ἡγέτης χρειάζεται μία καινοτόμο πρᾶξι, ἂν ἀπ’ αὐτὴ τὴν πρᾶξι τὸ κοινὸ εὑρίσκει μεγάλο ὄφελος καὶ εὐφροσύνη, δὲν χρειάζεται σκέψι καὶ μελέτη• ἀλλοιῶς, ἂν εἶναι λυπηρή, δὲν νομίζω ὅτι μπορεῖ νὰ ἀναπτυχθῆ ἄριστα μὲ τὰ λόγια (διότι δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ συλλάβωμε ἀκριβῶς μὲ τὸν ἁπλὸ λόγο καὶ μακριὰ ἀπὸ τὰ ἔργα τὰ ἐπακόλουθα κάποιων ἰδιωτικῶν περιστάσεων), ἀλλὰ πάντως ἐκεῖνος ποὺ εἶναι καλὰ γυμνασμένος στὰ προειρημένα κι ἔχει πρὸς αὐτὰ τὴν ἀπὸ ἄνω βοήθεια θὰ μάθη ὅτι ἔχει συγκεντρώσει μεγάλη δύναμι.
126. Νὰ νομίσης ὅτι ὅπλο ἰσχυρότερο καὶ ἀσφαλέστερο ἀπὸ τὴν ἀνδρεία καὶ τὴν στρατηγία εἶναι ἡ ἀγάπη τῶν ὑπηκόων.(62) Διότι ὅταν εἶναι αὐτὴ παροῦσα καὶ στρατηγῆ, καθιστᾶ κι ἐκεῖνα χρήσιμα καὶ προσφέρει μεγάλη δύναμι πρὸς ὅλα• ὅταν ὅμως ἀναιρεθῆ ἡ ἀγάπη, καλύτερα ν’ ἀναιρεθοῦν μαζὶ κι ἐκεῖνα, διότι γρήγορα θὰ θελήσουν νὰ κινηθοῦν πρὸς τὴν μισούμενη ἐξουσία παρὰ κατὰ τῶν ἐχθρῶν.
127. Τοὺςλόγουςἐλέγχουνπολλὲςφορὲςτὰδόρατα, σὲπολλὰμέρηὅμωςκαὶἡἰσχὺςτῶνλόγωνἀμβλύνειτὴνὀξύτητατοῦπολέμουκαὶδιαλύειτὴνὁρμὴμεγάλωνστρατευμάτων. Ἑπομένως τὰ χέρια μαζὶ μὲ τὸν λόγο εἶναι διπλὸ τρόπαιο.
128. Οἱ ἐλπίδες νεκρώνουν τοὺς πόνους καὶ οἱ πόνοι γεννοῦν ἐλπίδες. Ἐσὺ δέ, ἐξιλεώνοντας τὸ θεῖο, νὰ μὴ ἀμελήσης τίποτε ἀπὸ τὰ πρακτέα, καὶ θὰ θερίσης καλὲς καὶ μεγάλες ἐλπίδες.
129. Τὸνὰβοηθῆκανεὶςτὸνκαθένασὲὅ,τιἔχειἀνάγκη, εἶναιγνώρισμαἀρχηγικῆςκαὶσώφρονοςδιανοίας, καὶμάλισταἐκείνουποὺἔχουνπεριπέσεισὲσυμφορές• διότιπλὴντῶνἄλλωνἔχουντὴνἰδιότητανὰδιατηροῦνἀλησμόνητητὴνεὐεργεσία.
130. Ἢ εὐδαιμονία τῶν ὑπηκόων μαρτυρεῖ τὴν ἄκρα σύνεσι καὶ δικαιοσύνη τῆς ἐξουσίας.(63)
131. Γιὰ ὅσες ἐπιτυχίες ἔχεις, εἴτε στὸν ἰδιωτικὸ βίο εἴτε στὸ δημόσιο βίο τῆς πολιτείας, πρέπει ν’ ἀποδίδης τὴν αἰτία στὸν Θεό• διότι ἔτσι θὰ τὸν ἔχης σὲ μεγαλύτερο βαθμὸ βοηθὸ καὶ θὰ φανῆς θεοφιλής, δὲν θὰ παρουσίασης τὸν ἑαυτό σου ἐλαφρὸ καὶ ἀλαζονικὸ καὶ θὰ δείξης σπασμένες τὶς ἀκίδες τοῦ φθόνου.
Σημειώσεις
34. Ἰσοκράτης, Πρὸς Νικοκλέα 13.
35. Ψευδο-Ἰσοκράτης, Πρὸς Δημόνικον 15
36. Ψευδο-Ἰσοκράτης, Προς Δημόνικον 24.
37. Ἰσοκράτης, Πρὸς Νικοκλέα 27.
38. Ἰσοκράτης, Πρὸς Νικοκλέα 28.
39. Ψευδο-Ἰσοκράτης, Πρὸς Δημόνικον 22.
40. Ἰσοκράτης, Πρὸς Νικοκλέα 11.
41. Ἰσοκράτης, Πρὸς Νικοκλέα 21.
46. Ψευδο-Ἰσοκράτης, Πρὸς Δημόνικον 34.
48. Ἰσοκράτης, Πρὸς Νικοκλέα 29.
49. Ἰσοκράτης, Πρὸς Νικοκλέα 27 Πρὸς Δημόνικον 37.
51. Ἰσοκράτης, Πρὸς Νικοκλέα 23.
52. Ψευδό-Ἰσοκράτης, Προς Δημόνικον22.
55. Ψευδο-Ἰσοκράτης. Πρὸς Δημόνικον 31.
56. Διογένης Λαέρτιος, Βίος Φιλοσόφων, 3, 39, περὶ τοῦ Πλάτωνος.
57. Ψευδο-Ἰσοκράτης, Πρὸς Δημόνικον 31.
58. Πλούταρχος, Ἀλέξανδρος 21, 11.
59. Ψευδο-Ἰσοκράτης, Πρὸς Δημόνικον 32.
61. Ψευδο-Ἰσοκράτης, Προς Δημόνικον 42.
62. Ἰσοκράτης, Πρὸς Νικοκλέα 21.
63. Ἰσοκράτης, Πρὸς Νικοκλέα 31.
(Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση καὶ σημειώσεις: Παν. Κ. Χρήστου. Περιοδικό Ἐποπτεία, Φεβρουάριος 1992, Ἀθήνα.)
(Πηγήηλ. κειμένου: myriobiblos.gr
http://www.alopsis.gr/alopsis/hgemwn.htm