ΤΑ ΑΣΚΗΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΝΟΡΙΑΣ
Β΄ Η ΜΟΝΑΧΙΚΗ ΚΑΙ Η ΚΟΣΜΙΚΗ ΕΝΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
-
Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ- ΤΟ «ΒΥΖΑΝΤΙΟ».
Ἡ Ἐνορία στήν Αὐτοκρατορία τῆς Νέας Ρώμης
Οἱ βασικές δομές καί ἀρχές τῶν Ἐνοριῶν ὅπως αὐτές διαμορφώθηκαν στούς τέσσερις πρώτους αἰῶνες τοῦ Χριστιανισμοῦ συνέχισαν νά ὑπάρχουν σ’ ὅλη τήν περίοδο τῆς Αὐτοκρατορίας τῆς Ρωμανίας. Ὁ πρεσβύτερος καί ὁ Ἐπίσκοπος εἶναι ὁ ἡσυχαστής καί πνευματικός ἐνῶ ἡ κύρια ἀποστολή τῆς Ἐνορίας εἶναι ἡ θέωσι ὅλων ποιμένων καί ποιμενομένων76.
Ἡ ζωή στήν ὀρθοδοξοποιημένη Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία («Βυζάντιο») .
Πῶς ζοῦσαν οἱ πρόγονοί μας στό λεγόμενο Βυζάντιο; Ἡ προσπάθεια γιά τήν σωτηρία διά τῆς Ἐκκλησίας ἦταν ἡ κύρια μέριμνά τους. Ἡ θεολογία, ἡ ἐλεημοσύνη, ἡ Θεία Λατρεία, ἡ ὀργανωμένη φιλανθρωπία ἦταν οἱ βασικοί ἄξονες τῆς ζωῆς τους τόσο τῶν ἁπλῶν πολιτῶν ὅσο καί τῶν ἀξιωματούχων καί Αὐτοκρατόρων.
«Εἶναι σημαντικό νά ποῦμε ὅτι στήν Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία ὅλοι θεολογοῦσαν, ἀπό τόν ἐλάχιστο μοναχό μέχρι τόν Αὐτοκράτορα. Τά “Ἑωθινά”, πού εἶναι τά δοξαστικά τῶν Κυριακῶν καί ἀναφέρονται στά Ἑωθινά Εὐαγγέλια, εἶναι ἔργο τοῦ (Αὐτοκράτορα) Λέοντος τοῦ Σοφοῦ, καί τά «ἐξαποστειλάρια» τῆς ἀκολουθίας τοῦ ὄρθρου τῶν Κυριακῶν εἶναι τοῦ υἱοῦ του, Κωνσταντίνου Βασιλέως. Ἐπίσης ὁ περίφημος ὕμνος “Ὁ μονογενής Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ…”, πού ψάλλουμε κατά τήν διάρκεια τῆς Θείας Λειτουργίας, εἶναι ποίημα τοῦ Αὐτοκράτορος Ἰουστινιανοῦ. Ἀκόμη ἡ Μεγάλη Παράκληση στήν Ὑπεραγία Θεοτόκο εἶναι ποίημα τοῦ Βασιλέως Θεοδώρου Δούκα τοῦ Λασκάρεως.
Μέσα στό πλαίσιο αὐτά πρέπει νά δοῦμε καί τό ὅτι οἱ Αὐτοκράτορες στίς Οἰκουμενικές Συνόδους θεολογοῦσαν καί ὑπερασπίζονταν τό ὀρθόδοξο δόγμα. Αὐτό γινόταν γιατί εἶχαν θέσει ὡς κέντρο τῆς Αὐτοκρατορίας τήν ὀρθόδοξη θεολογία καί λατρεία.
Ἐπίσης, οἱ Αὐτοκράτορες ἀλλά καί ὅλος ὁ λαός εἶχαν ὡς πρότυπο ζωῆς τούς μοναχούς καί ὡς πρότυπο διοργανώσεως τῆς κοινωνίας τά μοναστηριακά κοινόβια. Ἐπισκέπτονταν τά Μοναστήρια καί γενικά τούς χώρους τῆς ἀσκήσεως καί λάμβαναν καθοδήγηση γιά τήν ζωή τούς καί τήν διακυβέρνηση τοῦ Κράτους. Τό Παλάτι σέ πολλές περιπτώσεις ἀποδεικνυόταν ἕνα Μοναστήρι, ἀφοῦ οἱ Αὐτοκράτορες καί οἱ αὐλικοί συναγωνίζονταν τούς μοναχούς στήν ἄθληση, τήν ἄσκηση, τήν νηστεία καί τήν προσευχή.
Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, βρισκόμενος κατά τήν νεανική του ἡλικία στά ἀνάκτορα, ἔκανε τέτοια ἄσκηση καί προσευχή ὥστε ὅλοι τόν θεωροῦσαν ὑπεράνθρωπο.
Πολλοί Αὐτοκράτορες, ὅταν ἔφυγαν κατά ποικίλους τρόπους ἀπό τήν ἐξουσία, ἐνεδύονταν στό ράσο καί ἀπέθνησκαν ὡς μοναχοί, ὅπως ὁ Ἰωάννης Καντακουζηνός, πού ἔγινε μοναχός καί ὀνομάστηκε Ἰωάσαφ. Ἔτσι, ὁλόκληρη ἡ Αὐτοκρατορία ἦταν ἕνα Μοναστήρι, μία Ἐκκλησία…(Ἐπίσης) εἶναι γνωστό ὅτι ὅλη ἡ λατρευτική Παράδοση, ἀκόμη καί ἡ Θεία Λειτουργία ἐπηρεάσθηκαν ἀπό τήν λατρεία στό Παλάτι καί ἀπό τήν συμμετοχή τοῦ Αὐτοκράτορα»77.
Χαρακτηριστικά εἶναι τά ὅσα ὁρίζει ἡ Ἐπαναγωγή ἤ Εἰσαγωγή (κωδικοποίηση νομοθετικῶν κειμένων ἐπί Βασιλείου Α΄, πού ἀποδίδεται στόν Πατριάρχη Φώτιο, περί τό 885/886 μ.Χ.) περί τοῦ Βασιλέως78:
«Τίτλος δεύτερος, Περὶ βασιλέως.
α΄ Ὁ βασιλιάς εἶναι ἡ ἔννομη ἐξουσία. Εἶναι κοινό ἀγαθό γιά ὅλους τούς ὑπηκόους του. Οὔτε ἀπό ἀντιπάθεια τιμωρεῖ, οὔτε ἀπό προσωποληψία εὐεργετεῖ (δέν παρέχει τά εὐεργετήματά του ἀπό ἐξαιρετική συμπάθεια), ἀλλά ὡς ἕνας ἀγωνοθέτης ἀπονέμει τά βραβεῖα (στούς ἱκανούς).
β΄ Σκοπός γιά τόν βασιλιά εἶναι αὐτά πού ἀνήκουν καί αὐτά πού (πραγματικά) ὑπάγονται στήν ἐξουσία τοῦ κράτους νά τά περιφρουρεῖ καί νά τά ἀσφαλίζει. Αὐτά πού χάνει (ἀπό τό κράτος) μέ ἄγρυπνη φροντίδα νά τά κερδίζει καί ὅ,τι τοῦ λείπει μέ σοφία καί δίκαιες ἐπιτυχίες (νίκες πολεμικές) καί χειρισμούς νά τό ἀνακτᾶ.
γ΄ Ἐκπλήρωση (τῆς ἀποστολῆς του) γιά τόν βασιλιά θεωρεῖται τό νά εὐεργετεῖ· γι’ αὐτό καί εὐεργέτης καλεῖται. Ἀφότου ἀρχίζει νά ἐξασθενίζει ἡ ἰδιότητα (τοῦ βασιλιᾶ) νά εὐεργετεῖ, φαίνεται – ὅπως πιστεύουν οἱ παλιοί– ὅτι νοθεύεται ὁ βασιλικός χαρακτήρας.
δ΄ Ὁ βασιλιάς διατηρεῖ καί ἀπαιτεῖ νά ἐφαρμόζονται (θεωρεῖ δίκαιο τοῦ κράτους) ὅλα ὅσα εἶναι γραμμένα στήν Θεία Γραφή, ἔπειτα ὅσα δογμάτισαν οἱ ἑπτά ἅγιες Σύνοδοι, ἀκόμα δέ (νά τηροῦνται) καί οἱ ἔγκυροι ρωμαϊκοί νόμοι»79.
Ὁ Αὐτοκράτορας δηλ. εἶναι ὁ φιλανθρωπότατος καί θεοπειθής ἄρχων, ὁ διάκονος ὅλων, κατά τό πρότυπον τοῦ Κυρίου μας, ὁ προστάτης καί φύλαξ τῶν ὀρθῶν δογμάτων.
Ἐπίσης, ὁ καθορισμός τῶν ἁρμοδιοτήτων τοῦ Πατριάρχη ἀπό τήν Ἐπαναγωγή φανερώνει ὅτι ὁ Πατριάρχης εἶναι ζωντανή καί ἔμψυχη εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ, πού μέ λόγια καί πράξεις δείχνει τήν ἀλήθεια:
«Σκοπός γιά τόν Πατριάρχη (εἶναι), πρῶτο μέν αὐτούς πού παρέλαβε ἀπ’ τόν Θεό νά τούς διαφυλάξει μέ εὐσέβεια καί σεμνότητα βίου. Ἀκόμα, ὅσο μπορεῖ, ὅλους τούς αἱρετικούς νά τούς ἐπαναφέρει στήν Ὀρθοδοξία καί στήν ἕνωση μέ τό σῶμα τῆς Ἐκκλησίας (κατά τόν νόμο, αἱρετικοί εἶναι ὅσοι ἀποκόπτονται ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Χριστιανική Ἐκκλησία ἐξ αἰτίας δογματικῶν ἀποκλίσεων ἀπό τήν Ἀλήθεια). Κι ἀκόμα: νά κάνει μιμητές τῆς πίστης τούς ἄπιστους, παραδειγματίζοντάς τους μέ τήν λαμπρή ἀνώτερη καί ἀξιοθαύμαστη συμπεριφορά του… Ξεχωριστός ρόλος τοῦ Πατριάρχη εἶναι νά διδάσκει, νά ἐξισώνεται χωρίς νά δυσφορεῖ καί μέ τούς ἀνώτερους καί μέ τούς κατώτερους καί νά εἶναι πράος καί δίκαιος. Νά ἐλέγχει ὅμως αὐτούς πού ἀπειθοῦν, νά μήν διστάζει δέ νά ὑπερασπίζεται τήν ἀλήθεια καί νά διεκδικεῖ τά δικαιώματα τῶν δογμάτων ἀκόμα καί μπροστά στόν βασιλιά…»80 .
Ἀπό τά ἀνωτέρω προκύπτει ὅτι Πατριάρχης καί Βασιλέας, λαός καί ἄρχοντες πορεύονται, ἔχοντας ὡς φῶς τόν Χριστό μας καί τούς μιμητές Του: τούς Ἀποστόλους, τούς πρώτους χριστιανούς καί τούς διαδόχους αὐτῶν, τούς μοναχούς.
Ἀπόσπασμα ἀπό τό βιβλίο:«Τά ἀσκητικά τῆς Ἐνορίας» (Ἱερομονάχου Σάββα Ἁγιορείτου) πού ἤδη κυκλοφορεῖ
76Πρωτοπρ. Γεωργίου Μεταλληνοῦ, Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. Τό κείμενον αὐτό ἐδημοσιεύθη εἰς τά «Δίπτυχα» τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος τοῦ ἔτους 2010. Σ’ αὐτο χαρακτηριστικά σημειώνεται ὅτι οἱ βασικές ἀρχές καί δομές τῶν ἐνοριῶν τῆς περιόδου μέχρι τόν 4ο αἰ. «ἐπέζησαν παρ’ ὃλες τίς μετεξελίξεις καί στήν μακρά πορεία τῆς Αὐτοκρατορίας τῆς Νέας Ρώμης (Ρωμανίας). Ἀναγεννητικές προσπάθειες, ὃπως τοῦ ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου (+μετά τό 1035), ἐπαναπροσανατόλιζαν χριστοκεντρικά τήν πορεία της, προβάλλοντας τόν ἐπίσκοπο (καί πρεσβύτερο) ἡσυχαστήν («πνευματικόν», Α΄ Κορ. 2,5) στήν ζωή τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας καί θέτοντας τήν ἁγιοπνευματική ζωή καί ἐμπειρία, ὡς πορεία θεώσεως, στό ἐπίκεντρο τῆς στοχοθεσίας τῆς ἐνοριακῆς ποιμαντικῆς πράξεως». Στό διαδίκτυο: http://www.pmeletios.com/pdf/enoria.pdf.
78 Σιώκα Ἀχίλλιου, Οἱ ἱεροί Κανόνες, Ἠλεκτρονική ἔκδοση τῆς ΜLS. Βλ. καί : http://www.e–yliko.gr/Fyyl/Istoria/fikeimbz2.htm, «Περί βασιλέως», ἀπόσπασμα ἀπό τήν Ἐπαναγωγή:
«Κεφ. α’. Βασιλεύς ἐστιν ἔννομος ἐπιστασία, κοινὸν ἀγαθὸν πᾶσι τοῖς ὑπηκόοις, μήτε κατὰ ἀντιπάθειαν τιμωρῶν, μήτε κατὰ προσπάθειαν ἀγαθοποιῶν, ἀλλ΄ ἀνάλογος τις ἀγωνοθέτης τὰ βραβεῖα παρεχόμενος.
Κεφ. β’. Σκοπὸς τῷ βασιλεῖ τῶν τε ὄντων καὶ ὑπαρχόντων δυνάμεων δι’ ἀγαθότητος ἡ φυλακή, καὶ ἀσφάλεια, καὶ τῶν ἀπολωλότων δι΄ ἀγρύπνου ἐπιμελείας ἡ ἀνάληψις, καὶ τῶν ἀπόντων διὰ σοφίας καὶ δικαίων τροπαίων καὶ ἐπιτηδεύσεων ἡ ἀνάκτησις.
Κεφ. γ’. Τέλος τῷ βασιλεῖ τὸ εὐεργετεῖν, διὸ καὶ εὐεργέτης λέγεται, καὶ ἡνίκα τῆς εὐεργεσίας ἐξατονήσῃ, δοκεῖ κιβδηλεύειν κατὰ τοῖς παλαιοὺς τὸν βασιλικὸν χαρακτῆρα.
Κεφ. δ’. Ὑπόκειται ἐκδικεῖν καὶ διατηρεῖν ὁ βασιλεὺς πρῶτον μὲν πάντα τὰ ἐν τῇ θείᾳ γραφῇ γεγραμμένα, ἔπειτα δὲ καὶ τὰ παρὰ τῶν ἑπτὰ ἁγίων συνόδων δογματισθέντα, ἔτι δὲ καὶ τοὺς ἐγκεριμένους ῥωμαϊκοὺς νόμους.
Κεφ. ε’. Ἐπισημότατος ἐν ὀρθοδοξίᾳ καὶ εὐσεβείᾳ ὀφείλει εἶναι ὁ βασιλεύς, καὶ ἐν ζήλῳ θείῳ διαβόητος, ἔν τε τοῖς ὑπὲρ τῆς τριάδος δογματισθεῖσιν ἔν τε τοῖς ὑπὲρ τῆς οἰκονομίας λαμπρότατα καὶ ἀσφαλέστατα διὰ τὴν κατὰ σάρκα οἰκονομίαν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ὁρισθεῖσιν· τουτέστι τὸ ὁμοούσιον τῆς τρισυποστάτου Θεότητος ἄτμητον καὶ ἀσυναίρετον διατηρῶν, καὶ τὴν ἐν, τῷ ἑνὶ Χριστῷ τῶν δύο φύσεων καθ΄ ὑπόστασιν ἕνωσιν ὡσαύτως ἀσύγχυτον καὶ ἀδιαίρετον τέλειον Θεὸν καὶ τέλειον ἄνθρωπον Αὐτόν. Καὶ τὰ τούτοις ἑπόμενα, οἷον ἀπαθῆ καὶ πάθητον, ἄφθαρτον καὶ φθαρτόν, ἀόρατον καὶ ὁρατόν, ἀναφῆ καὶ ἁπτόν, ἀπερίγραπτον καὶ περιγραπτόν, καὶ τὸ διττὸν τῶν θελήσεων καὶ τῶν ἐνεργειῶν χωρὶς ἐναντιότητος καὶ τὸ ἄγραπτον καὶ τὸ γραπτόν…
Κεφ. ζ’. Ἐν τῇ τῶν νόμων ἑρμηνείᾳ δεῖ καὶ τῇ συνηθείᾳ προσέχειν τῆς πόλεως. Τὸ δὲ παρὰ κανόνας εἰσαγόμενον οὐκ ἐᾶται πρὸς ὑπόδειγμα.
Κεφ. η’. Φιλαγάθως δεῖ τοὺς νόμους ἑρμηνεύειν τὸν βασιλέα∙ ἐν γὰρ τοῖς ἀμφιβόλοις τὴν φιλόκαλον ἑρμηνείαν προσιέμεθα».