Ὁ πληγωμένος Ἀετός. Γρηγόριος ὁ Θεολόγος

Δέν φτάναντε οἱ τόσε στενοχώριες, ἦρθε κι αὐτό. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ὁ γερο- Γρηγόριος, καί ὁ γερο- Διάνιος Καισαρείας, τέλος 361 ἤ ἄρχές 362, ὑπογράψανε ἕνα κείμενο -ὁμολογία πίστης- πού δέν ἦταν καθαρά ὀρθόδοξο.
Αὐτό δηλαδή δέν  ἔλεγε ὅτι ὁ Υἱός εἶναι ὁμοούσιος πρός τόν Πατέρα.
Ἔλεγε μόνο ὅτι ὁ Υἱός εἶναι ὅμοιος πρός τόν Πατέρα κατά τήν οὐσία.  Τή διατύπωση αὐτή τήν ἑρμήνευαν κακόδοξα. Ἄλλο τό νά ἔχει οὐσία ὅμοια (= ὁμοιούσιος ὁ Υἱός) καί ἄλλο νά ἔχει τήν ἴδια ἀκριβῶς οὐσία (=ὁμοούσιος ὁ Υἱός).
Ὁ γερο- Γρηγόριος ὑπέγραψε χωρίς νά καταλάβει τή λεπτή μά οὐσιώδη αὐτή διαφορά, νομίζοντας μάλιστα ὅτι ἔτσι βοηθάει στήν εἰρήνευση τῆς Ἐκκλησίας.
Ἦρθε ὅμως τό ἀντίθετο. Δημιουργήθηκε στή Ναζιανζό ἀναταραχή, μικρό σχίσμα.  Διαδηλώσεις, διαμαρτυρίες, ἀπειλές γιά νέα Ἐκκλησία. Εὐτυχῶς, ὅταν τά πράγματα φτάσανε σ’ ἐπικίνδυνο σημεῖο, ἔδρασε ὁ Γρηγόριος.
Ἔτρεξε, μίλησε κι ἐξήγησε πρός ὅλες τίς κατευθύνσεις.  Τόνισε ὅτι ὁ γερο-ἐπίσκοπος ἤτανε καί εἶναι ἀπόλυτα ὀρθόδοξος. Ἁπλῶς, παρασύρθηκε ἀπό ἀφέλεια καί ὑπέγραψε. Ὑπογράμμισε πρός ὅλες τίς κατευθύνσεις ποία εἶναι ἡ ὀρθόδοξη πίστη.
Ἄλλωστε, γιά τούν ναζιανζηνούς, εἶχε ἐξηγήσει ὁ Γρηγόριος ποιά εἶναι ἡ ὀρθή πίστη στό Λόγο του Β΄ (Περί Ἱερωσύνης).  Δέν τούς εἶπε μόνο γιά τήν ἴδια τήν οὐσία Υἱοῦ καί Πατέρα.  Τούς ἀνέλυσε ἀκόμη, γιατί ὁ Πατέρας, ὁ Υἱός καί τό ἅγιο Πνεῦμα εἶναι τρεῖς ὑποστάσεις ξεχωριστές, πού ὅμως ἀποτελοῦν μία θεότητα.  Τό σημεῖο αὐτό τῆς θεολογίας εἶναι πολυσήμαντο.
Γιά πρώτη φορά στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας γίνεται τόσο σαφής λόγος γιά τρεῖς ὑποστάσεις, πού ἔχουν μία θεότητα. Εἶναι ἡ πρώτη ἀπό τίς μεγάλες θεολογικές ἀστραπές τοῦ Γρηγορίου, πού μιλοῦσε γιά τήν ἁγία Τριάδα μέ τό φωτισμό τοῦ ἁγίου Πνεύματος.  Λίγο ἀργότερα ὁ Βασίλειος θ’ ἀναπτύξει περισσότερο τήν ἱερή αὐτή ἀλήθεια, πού θά γίνει βάση τῆς ὅλης θεολογίας μας.
Τό σχίσμα ἀποσοβήθηκε. Οἱ πιστοί εἰρήνεψαν. Ὁ Γρηγόριος ἐνώπιων ὅλων ἐκφώνησε θαυμάσιο λόγο καί γιορτάσανε ἀναστάσιμη χαρά τή συμφιλίωση.

Στό μεταξύ καί ὁ Βασίλειος γίνεται ἱερέας.  Τό καλοκαίρι ἤ τό φθινόπωρο τοῦ 362. Τόν κάλεσε καί τόν χειροτόνησε ὁ νέος μητροπολίτης Καισαρείας, ὁ Εὐσέβιος. Ὁ Βασίλειος ἄρχισε ἀμέσως μιά ἐκπληκτική ἐκκλησιαστική δράση. Τό ἔργο του καρποφόρησε γρήγορα.
Ὅλοι ἐκπλαγήκανε κι ὅλοι τόν θαυμάζανε. Γι’ αὐτό καί ὅλοι προσέχανε τό Βασίλειο. Αὐτό δέν τό ἄντεξε ὁ Εὐσέβιος καί τοῦ ἔδειξε δυσμένεια. Ὁ λαός, ὅταν κατάλαβε, στάθηκε στό πλευρό τοῦ Βασιλείου.
Τόν προσκαλοῦσε νά γίνει αὐτός ἀρχηγός κι ἔπειτα ἐπίσκοπος. Νά κάνει δική του Ἐκκλησία. Κίνδυνος, λοιπόν, νά διαιρεθεῖ ἡ Ἐκκησία. Ὁ Βασίλειος ἦταν σαστισμένος καί στενοχωρημένος. Τή δύσκολη τούτη ὥρα ἔφτασε ὁ Γρηγόριος.
Εἶδε, μέτρησε, κατάλαβε τόν κίνδυνο, ἀποφάσισε:
-Βασίλειε, ἀμέσως.  Τώρα καί πρίν ξημερώσει, θά φύγουμε μαζύ ἀπό τό πίσω μικρό πορτάκι γιά τόν Ἴρη ποταμό. Τό ἀσκητήριο σέ περιμένει…. Γιά ὄνομα τοῦ Θεοῦ… Δέν πρέπει ἐμεῖς νά γίνουμε αἰτία νά διαιρεθεῖ ἡ Ἐκκλησία. Γιά τίποτα! Ἔχει δέν ἔχεις δίκαιο… Καί βέβαια ἔχεις…. Θά φύγουμε ὅμως ἀμέσως κι ἔχει ὁ Θεός… Ἀπ’ ἔξω εἶναι μαζεμένοι κι ἕτοιμοι γιά σχίσμα.  Πρέπει νά προλάβουμε.
Ὁ Βασίλειος τόν ἄκουσε καί φύγανε ἀπό τήν Καισάρεια.  Νύχτα.  Νά μήν τούς ἰδοῦν οἱ θερμοί θαυμαστές τοῦ Βασιλείου.
Στέκονταν μπροστά στό σπίτι κι ἦταν ἕτοιμοι νά βγοῦν στούς δρόμους γιά συλλαλητήριο.  Σκοπεύανε νά προβάλλουν μέ τή βία τό Βασίλειο καί νά διώξουν κακήν κακῶς τόν Εὐσέβιο.
Ὁ Θεός ὅμως χρειαζότανε τό Βασίλειο γιά δράση καί διακονία. Τά πολιτικοεκκλησιαστικά γεγονότα σέ λίγο πήρανε ἀπότομη καί δυσάρεστη τροπή.  Στίς 26 Ἰουλίου τοῦ 363, ὁ Ἰουλιανός, πού θά ξεθεμελίωνε τό χριστανισμό, πέθανε. Ἕνα τραῦμα ἀπό δόρυ περσικό τόν ὁδήγησε στό θάνατο. Σύντομα τόν διαδέχτηκε στό θρόνο ἕνας γερο-στρατηγός.
Ὁ Ἰοβιανός. Καλόκαρδος, καλοφαγάς. Συμπαθοῦσε τούς ὀρθοδόξους καί ἀμέσως τούς βοήθησε.  Πέθανε ὅμως πολύ γρήγορα, στίς 17 Φεβρουαρίου τοῦ 364. Ἀμέσως τόν διαδέχτηκε στό θρόνο τῆς ἀνατολικῆς αὐτοκρατορίας ὁ Οὐάλης. Ἰσχυρός ἄνδρας μέ ἀρειανικό φρόνημα. Οἱ ὀρθόδοξοι ἔπαθαν ἀπ’ αὐτόν χειρότερα ἀπ’ ὅσα ἔπαθαν ἀπό τόν Ἰουλιανό.
Ὁ Οὐάλης καταδίωκε, καταπίεζε κι ἐξόριζε τούς ὀρθοδόξους, πού δέν ὑποκύπτανε στήν ἀρειανική κακοδοξία. Ἔτσι κατάφερε νά ὑποτάξει στήν Ἀνατολή σχεδόν ὅλες τοπικές ἐκκλησίες. Ἔμεναν μερικοί στήν Ἀλεξάνδρεια, μέ τό Μέγα Ἀθανάσιο, καί στήν Καππαδοκία. Ἔβαλε πρῶτα στόχο τήν Καππαδοκία. Ἐκεῖ, τόν πληροφόρησαν ὅτι ἐργάζονταν δυό νέοι σπουδαῖοι θεολόγοι, ὁ Γρηγόριος καί ὁ Βασίλειος.
Ὁ Γρηγόριος, μάλιστα, τότε μόλις τελείωσε δυό ἀντιρρητικές του πραγματεῖες κατά τοῦ Ἰουλιανοῦ (οἱ Λόγοι Δ΄ καί Ε΄). Μαστίγωνε τόν αὐτοκράτορα καί τόν παρουσίαζε στερημένο ἐπιχειρημάτων, προσόντων καί ἱκανοτήτων. Ὁ Λόγος του ὀργανώθηκε μέ ὅλους τούς ρητορικούς κανόνες. Ἔχει πολλές ὑπερβολές καί σκοπός του ἦταν νά δείξει ἀπολογητικά στούς χριστιανούς ὅτι ὅποιος ἐναντιώνεται στήν Ἐκκλησία εἶναι ἀντίχριστος πού δέν ἔχει ἐλπίδα ἐπιτυχίας.
Καθώς εἴπαμε ὅμως, ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 364, ἐμφανίστηκε νέα λαίλαπα. Τώρα, ὄχι γιά ὅλους τούς χριστιανούς. Γιά τούς ἀληθινούς μόνο, γιά τούς ὀρθοδόξους. Ὁ Οὐάλης καί οἱ ἀρειανόφρονες αὐλικοί του στραφήκανε πρός τήν Καππαδοκία.  Μέ καλοπληρωμένους ὀπαδούς ἀναστατώσανε τήν πρωτεύουσα. Τήν Καισάρεια, πού δέν εἶχε σπουδαῖο κήρυκα τοῦ θείου λόγου. Τότε συνειδητοποίησε ὁ Εὐσέβιος τό μεγάλο κενό πού ἄφησε ὁ Βασίλειος. Οἱ πιστοί χρειάζονταν λόγο δυνατό γιά νά στηριχτοῦν στήν ὀρθόδοξη πίστη καί νά ἐνθαρρυνθοῦν στήν ἀντίσταση κατά τῶν κακοδόξων ἀρειανῶν. Ὁ Εὐσέβιος ὅμως, πού ἦταν στά διοικητικά ἔμπειρος καί παρέμενε ὀρθόδοξος, στά θεολογικά εἶχε ἀθεράπευτη ἀδυναμία.
Καί ἡ κατάσταση γύρω του χειροτέρευε ἀπό μέρα σέ μέρα.  Γινόταν ἀπελπιστική γιά τούς ὀρθοδόξους. Τότε σκέφτηκε τό Γρηγόριο, πού συχνά ἐρχότανε στήν Καισάρεια. Τοῦ ’γραψε καί τοῦ παράγγειλε νά σπεύσει στήν Καισάρεια, ν’ ἀναλάβει τή διδασκαλία, τόν ἀγώνα κατά τοῦ ἀρειανισμοῦ. Ὁ Γρηγόριος ἀπάντησε γρήγορα. Εὐχαρίστησε, ἀλλ’ ἀρνήθηκε. Σχεδόν ἐπιτίμησε τόν Εὐσέβιο, πού εἶχε προσβάλει ἄλλοτε τό Βασίλειο.  Στήν συνεχή ἐπιμονή τοῦ Εὐσεβίου, ἀπάντησε πάλι, ὑποδεικνύοντας γιά τή θέση καί τό ἔργο αὐτό τό Βασίλειο. Μόνο αὐτός θά μποροῦσε νά φέρει σέ πέρας τό δύσκολο αὐτό ἔργο. Ταξίδεψε μάλιστα καί στήν Καισάρεια. Μίλησε προσωπικά μέ τόν Εὐσέβιο καί τοῦ ἐξήγησε:
-Ἄν θέλεις μάλιστα, θά πάω μόνος μου στό Βασίλειο.  Βρίσκεται σ’ ἕνα μικρό ἀσκητήριο, δίπλα στόν Ἴρη ποταμό. Ζεῖ ἀσκητεύοντας, διαβάζοντας, γράφοντας καί συμβουλεύοντας ὅσους τόν ἐπισκέπτονται.
Ὁ Εὐσέβιος, λίγο ἀπό ἀνάγκη, λίγο ἀπό σύνεση καί μεταμέλεια, συμφώνησε. Τότε ὁ Γρηγόριος ἔγραψε γράμμα στό Βασίλειο, τοῦ εἶπε τά καθέκαστα. Καί σέ λίγες μέρες ἔφυγε κι ὁ ἴδιος γιά τό ἀσκητήριο. Ἐκεῖ ἔπεισε τό Βασίλειο. Τόν πῆρε καί γυρίσανε μαζύ στή Καισάρεια. Τόν ὁδήγησε στόν Εὐσέβιο.  Δόθηκαν ἐξηγήσεις. Τά παλιά λησμονήθηκαν.  Ζητήθηκε συγχώρηση… ἀσπασμοί,… Καινούργια ἐποχή γιά τήν Καισάρεια, τήν Καππαδοκία, τήν Ἐκκλησία ὁλόκληρη. Πρός τό τέλος τοῦ 364 ὁ Βασίλειος ἀνέλαβε ἀμέσως δράση στήν Καισάρεια. Ὁ Γρηγόριος εὐχαριστημένος, ἀλαφρωμένος, γύρισε στή Ναζιανζό. Στό μικρό ποίμνιο καί τούς γέρους γονεῖς του.